justforbooks - Tumblr blog

[justforbooks]

😂😂🤣

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

Sir Andrew Davis

One of Britain’s greatest conductors widely admired for leading the BBC Symphony Orchestra at the Proms

One of the most beloved and highly esteemed conductors of his generation, Sir Andrew Davis, who has died aged 80 of leukaemia, was a familiar presence on the podium, not least through his countless appearances at the BBC Proms in his capacity as chief conductor of the BBC Symphony Orchestra (1989-2000).

After Adrian Boult, his was the second longest tenure of the post in the history of the orchestra. During the same period he was also music director of Glyndebourne Opera (1988–2000), conducting works by Mozart, Janáček and Richard Strauss, among many others.

The sheer range of his repertoire was in fact one of the defining features of Davis’s career. Not only was he acclaimed as an empathetic interpreter of British music from Elgar and Vaughan Williams to Holst and Bliss, but he also had the ability to assimilate contemporary scores such as Michael Tippett’s The Mask of Time, Harrison Birtwistle’s The Mask of Orpheus, Nicholas Sackman’s Hawthorn or David Sawer’s Byrnan Wood, all of which were either introduced at the Proms or recorded. The Birtwistle was named record of the year at the Gramophone awards in 1987.

But as he showed season after season in the BBC post, Davis could bring both vitality and a discerning sense of idiom to almost any music. One recalls, almost at random, a 2015 concert featuring a sensuous account of Delius’s In a Summer Garden, followed by a lithe and muscular suite from Ravel’s erotic Daphnis et Chloé, the ecstatic choral shouts and shuddering climaxes leaving little to the imagination. The concert also included music by Carl Nielsen and a new work, Epithalamion, by Hugh Wood.

One of many highlights of his Proms appearances was his commanding premiere in 1998 of Elgar’s Third Symphony in the “elaboration” by Anthony Payne (effectively a performing version made from the composer’s sketches).

Another was his speech from the podium in 1992, delivered as a patter song to the tune of Gilbert and Sullivan’s “I am the very model of a modern major-general”, complete with witty rhymes and repartee with the delighted audience. The trick was repeated on the final night of the 2000 festival, his last as the orchestra’s chief conductor. On his arrival at the BBC Symphony Orchestra, the more truculent members of the ensemble had to be won over, but they were, by his genial humour and charm, as well as his purely musical talents.

He was also popular with soloists, not necessarily offering a radically new perspective of his own, but listening carefully to them to provide an ideal accompaniment. The pianist Stephen Hough said he had “the sharpest ear and the clearest stick”. Both on and off the podium Davis exuded bonhomie and affability. His concern as a conductor was always to create the conditions that enabled musicians to give of their best.

Born in Ashridge, Hertfordshire, he was the son of Robert Davis, a compositor, and his wife, Joyce (nee Badminton). Andrew began to learn the piano at the age of five and attended Watford grammar school. In 1959 he started organ studies with Peter Hurford and subsequently won an organ scholarship to King’s College, Cambridge, where he played under David Willcocks. He then studied conducting at the Accademia di S Cecilia, Rome, under Franco Ferrara, and in London with George Hurst. From 1966 to 1970 he was pianist, harpsichordist and organist with the Academy of St Martin in the Fields.

In 1970 he made his debut with the BBC Symphony Orchestra and in the same year was appointed assistant conductor of the BBC Scottish Symphony Orchestra. He then became principal guest conductor of the Royal Liverpool Philharmonic Orchestra (1974–77) and music director of the Toronto Symphony Orchestra (1975–88), whose stature he boosted with major tours of North America, Europe and Asia. In 1982, he helped establish the orchestra’s new home at Roy Thomson Hall, and advised on the construction of its organ.

Then came the posts at the BBC Symphony Orchestra and Glyndebourne. His debut at the latter had been in Strauss’s Capriccio (1973) and he was to become a noted exponent of the composer’s operas.

In 1989 he married the soprano Gianna Rolandi, whom he had met when she sang Zerbinetta under his baton first at the Metropolitan, New York, in 1984 and again at Glyndebourne in 1988.

On his retirement from the BBC in 2000 he moved to the US with Rolandi and their son, Edward, to take up the appointment of music director, until 2021, of the Lyric Opera of Chicago, where he conducted nearly 700 opera performances including Wagner’s Ring cycle (2004–05). A second cycle was planned for the 2019–20 season, but was never completed on account of the Covid pandemic. He additionally conducted orchestral concerts at the Lyric and free concerts at Millennium Park.

From 2012 to 2019, he also held the post of chief conductor of the Melbourne Symphony Orchestra, becoming conductor laureate, while continuing to live in the US.

In addition to his conducting, he made an orchestration of Handel’s Messiah, performing it with the Toronto orchestra, and of Berg’s Piano Sonata, op 1, and Passacaglia (Berg was a composer who inspired him, he once said, throughout his life). His own compositions included La Serenissima: Inventions on a Theme by Claudio Monteverdi (1980), Chansons Innocentes for children’s chorus and orchestra (1984) and Alice (2003) – settings of Lewis Carroll for mezzo-soprano, tenor and children’s chorus. At his death he was working on orchestrating some of JS Bach’s organ music.

During the pandemic lockdown he drew on his knowledge of the classics, gained as a student, to undertake an original translation of Virgil’s Aeneid. Though modest about his poetic abilities, he did comment that the experience was comparable to that of making music: “The manipulation of sonorities and rhythms and the search for ways of bringing to life the vividness of Virgil’s imagery and at times his great emotional power struck me as remarkably similar to the search that I have been engaged in all my life on the podium.”

His numerous recordings reflect the vast range of his repertoire, British and contemporary music looming large alongside Stravinsky, Strauss, Berlioz, Ives, Sibelius, Weill and the complete Dvořák symphonies. A 16-CD retrospective collection celebrating British composers on Teldec’s The British Line series was released by Warner Classics.

In 1991, he received the Royal Philharmonic Society/Charles Heidsieck music award. He was appointed CBE in 1992 and knighted in 1999.

Rolandi died in 2021. Davis is survived by Edward, a composer, singer and conductor.

🔔 Andrew Frank Davis, conductor, born 2 February 1944; died 20 April 2024

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

I fall in love with details.

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

I fall in love with details.

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

Here❗ Virtual High Five. . . looks like you need one❗❗❗

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

Coffee makes everything Okayer! ☕

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

I fall in love with details.

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

Dickey Betts

Guitarist, singer and founding member of the Allman Brothers Band best known for writing their 1973 hit Ramblin’ Man

Dickey Betts, who has died aged 80, was a founder member of the Allman Brothers Band, one of the most influential US “southern rock” groups of the 1970s. The hard-living outfit blazed out of Jacksonville, Florida, in 1969 with a mix of rock, blues, country and jazz that defined the genre, also influencing artists such as Lynyrd Skynyrd, ZZ Top, the Black Crowes and Kid Rock. They scored several platinum and gold albums and were inducted into the Rock & Roll Hall of Fame.

Although the six-piece band was ostensibly led by the blond- haired Allman brothers, Duane and Gregg (guitar and keyboards/vocals respectively), as joint lead guitarist, singer and main songwriter Betts played a crucial role. A larger than life character with his cowboy hats, long moustache and gunslinger good looks, Betts wrote many of the band’s best loved songs, including Jessica, Blue Sky and the 1973 US No 2 smash Ramblin’ Man, inspired by life on the road.

The signature duelling of Betts’s and Duane Allman’s lead guitars rewrote the rule book of how twin guitarists play together - previously one had played lead and the other rhythm. The band’s huge fanbase included President Jimmy Carter, and in 2020 Betts even received the rare accolade of a mention in a Bob Dylan song, when Murder Most Foul contained the line “Play Oscar Peterson, play Stan Getz/Play Blue Sky, play Dickey Betts.”

He was also the inspiration for the rock star character played by Billy Crudup in the former rock journalist Cameron Crowe’s film Almost Famous (2000), the director having been drawn to Betts’s aura of “possible danger and playful recklessness behind his eyes”.

Betts was born in West Palm Beach, Florida, one of the three children of Harold, a carpenter, and his wife, Sarah (nee Brinson), who wrote poetry and played the cornet in a Salvation Army band. Although his father was also a keen fiddler, Dickey’s first instrument was the ukelele, which he started playing aged five, later graduating to the mandolin and the banjo.

He was at West Gate elementary school when he wrote his first song, Seven Years With Pamela, about his sister. He then attended various West Palm Beach schools until seventh grade, dropping out of high school when he was 16, by which time his pursuits included carpentry, hunting and listening to the Grand Ole Opry on the family radio.

Hearing Chuck Berry’s Maybellene in his mid-teens prompted another switch of instrument, as he “started realising that girls like guitars”. He dropped out of high school aged 16 to tour the US with a travelling circus in his first band, the Swinging Saints, but was playing in Second Coming with the bassist Berry Oakley when Duane Allman invited both men to join his new group.

The lineup was completed by the drummer Butch Trucks and – unusually in white-dominated 60s southern rock - a black second drummer, James Lee Johnson, who had previously played with Otis Redding and Percy Sledge.

Although sales of their first two albums were sluggish, Duane Allman’s appearance on Eric Clapton’s 1970 album Layla and Other Assorted Love Songs – which included the classic hit Layla – boosted the heavy-touring Allman Brothers Band’s rising profile. Their 1971 live album At Fillmore East sold 1m copies.

After Duane Allman and Oakley were killed in motorcycle accidents in 1971 and 1972 respectively, Betts led a rejigged lineup. The 1973 album Brothers and Sisters – featuring Ramblin’ Man and the instrumental Jessica, later the theme to the television motoring show Top Gear – topped the US charts for five weeks, while 1975’s Win, Lose Or Draw went into the Top five. By then the band were succumbing to a familiar music industry cocktail of success, drugs, alcohol and feuding.

Betts and Gregg Allman both made solo albums, before Betts felt betrayed when the latter testified against the band’s road manager in a 1976 drugs case and refused to work with him again. Nevertheless, they regrouped in 1978, splitting again in 1982.

A second comeback in 1989 proved more enduring, although in 2000 Betts was fired over his drinking. That third spell in the band had been dogged by alcohol and drug abuse, lawsuits and arrests, and in 1996 he was charged with aggravated domestic assault after pointing a handgun at his fifth wife, Donna (nee Stearns), whom he had married in 1989. The charges were dropped after Betts agreed to enter rehab.

In his later years he returned with his own Dickey Betts Band and played in the band Great Southern with his son Duane. True to his ramblin’ man credentials, he remained on the road to the last, even after brain surgery following a 2018 fall at home, and he released live albums well into his 70s.

He is survived by Donna and his children, Kimberly, Christy, Jessica and Duane.

🔔 Forrest Richard Betts, musician, singer and songwriter, born 12 December 1943; died 18 April 2024

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

Daniel Dennett

Controversial US philosopher who sought to understand and explain the science of the mind

Daniel Dennett, who has died aged 82, was a controversial philosopher whose writing on consciousness, artificial intelligence, cognitive science and evolutionary psychology helped shift Anglo-American philosophy from its focus on language and concepts towards a coalition with science.

His naturalistic account of consciousness, purged as far as possible of first-person agency and qualitative experience, has been popular outside academia and hotly opposed by many within it.

One of the so-called Four Horsemen of New Atheism, along with Richard Dawkins, Christopher Hitchens and Sam Harris, he also wrote on Darwinism, memes, free will and religion.

“Figuring out as a philosopher how brains could be, or support, or explain, or cause, minds” was how Dennett, aged 21, defined his project. Having gained a philosophy degree at Harvard University in 1963, he was then doing a BPhil at Oxford University under the behaviourist philosopher Gilbert Ryle, but spent most of his time in the Radcliffe science library learning about the brain.

Many philosophers were (as they still are) trying to accommodate the mind, and its subjectivity, in third-person science. Yet it seems impossible to identify “intentionality” (the “aboutness” of thoughts) or “qualia” (the “thusnesses” of experience) as nothing but brain states or behaviour.

In dealing with “intentionality”, Dennett, however, had a novel strategy – “first content, then consciousness” – that reversed the usual line of enquiry. He proposed “to understand how consciousness is possible by understanding how unconscious content is possible first”.

Nature, he argued, has its own unwitting reasons – “free-floating rationales” that are “independent of, and more fundamental than, consciousness”. The ability of organisms to respond appropriately, if unconsciously, to things in the environment is a “rudimentary intentionality”. And, over aeons, the “blind, foresightless, purposeless process of trial and error” has knitted “the mechanical responses of ‘stupid’ neurons” (in certain creatures’ brains) into a “reflective loop [that] creates the manifest illusion of consciousness,” he thought. “Mind is the effect, not the cause.” As spiders mindlessly spin webs, homo sapiens has spun “a narrative self”.

What Ryle had dismissed as “the ghost in the machine” could thus be exorcised, not by denying its existence but by seeing it for what it is – a conjuring trick rather than magic, an illusion fabricated by what (in his 1995 book Darwin’s Dangerous Idea) he called evolution’s “reverse engineering”.

Dennett’s first book, Content and Consciousness was published in 1969. Sixteen other books and numerous papers adapted and extended its thesis – that intentionality can be ascribed, along a spectrum with no clear dividing line, impartially to minds, human brains, bees, computers, thermostats: it is a functional relation between object and environment. As to exactly when, in evolutionary or personal history, conscious intentionality arose, “don’t ask,” he said.

We can take what he called a “physical stance” towards something (considering its constituents and their causal interlockings) or a “design stance” (seeing it as fabricated, by evolution or humans, to serve a particular function) or an “intentional stance” (explaining its behaviour in terms of goals that it would sensibly pursue if it were rational).

“The intentional stance is thus a theory-neutral way of capturing the cognitive competences of different organisms (or other agents) without committing the investigator to overspecific hypotheses about the internal structures that underlie the competences.” We treat chess-playing computers, some animals and humans, as if they had beliefs and desires. But, he was furiously asked, don’t we humans actually have them?

Yes and no, apparently. There is no one-to-one match between brain states and mental states. It is the creature as a whole that has intentionality. The discrete individually identifiable mental states that we seem to be having are (in reality) “an edited and metaphorialised version of what’s going on in our brains” – equivalent to “user illusions” on a computer screen: like the hourglass, folder and dustbin icons, they betoken the complex processes occurring behind the scenes.

“No part of the brain is the thinker that does the thinking, or the feeler that does the feeling,” said Dennett, nor is, or does, the brain as a whole. Instead there are “multiple channels in which specialist circuits try, in parallel pandemoniums, to do their various things, creating multiple drafts as they go” – until, from among “concurrent contentful events in the brain … a select subset of such events ‘wins’ … The way to explain the miraculous-seeming powers of an intelligent intentional system is to decompose it into hierarchically structured teams.” These consist of “relatively ignorant, narrow-minded, blind homunculi that produce the intelligent behaviour of the whole”.

“Yes we have a soul but it’s made of lots of tiny robots” was the headline of an article about him in the Italian newspaper Corriere della Sera, and Dennett endorsed it with amusement. He loved making furniture, building fences, mending roofs, tinkering with cars and boats; and, among the many things he constructed were sets of nested Russian dolls to illustrate his philosophy. The outside doll was “Descartes”; inside that was “the Middle Ghost” (a reference to Ryle’s) – but inside that was a “Robot”. “We are not authorities about our own consciousness,” he said. The robot is masked by the ghost.

Dennett pronounced qualia to be illusions. Ever since Descartes, we have tended to assume that we have “mental images”, as if, said Dennett, we could view little pictures, visible only to ourselves in an inner “Cartesian theatre”.

If so, we should be able to count the number of stripes on the tiger we are imagining, and say whether we have been seeing it face-on or sideways. No such definite information is available. Mental images are indeterminate in a way that pictures cannot be, and closer to generalised linguistic descriptions. So limited and poor is our access to our own conscious experiences, said Dennett, that it “does not differ much from the access another person can have to those experiences – your experiences – if you decide to go public with your account”. Indeed “our first-person point of view of our own minds is not so different from our second-person point of view of others’ minds”. We take an intentional stance on ourselves.

Dennett’s views remained pretty consistent throughout numerous books and papers, but in recent years he became more lenient towards mental imagery. He was impressed by neuroscientific research suggesting that there are specific observable brain activities that potentially may be decoded as imaging processes.

And, having been stern in denying what is disparagingly called “folk psychology” (a term he invented), he began to describe himself as “a mild realist” about mental states, prepared to concede that “the traditional psychological perspective” is not merely something described by third-person observers.

Avoiding accusations that he smuggled in the subjectivity he so adamantly denied, Dennett had recourse to “memes”, a concept (invented by Dawkins) modelled on that of genes. Memes are units of cultural practice, including anything from language to drama to wearing a baseball cap backwards to clapping as a form of praise. They are, in Dennett’s words, ‘“prescriptions” for ways of doing things that can be transmitted to, and from, human brains, and that “have their own reproductive fitness, just like viruses”. We are infected by memes, and it is “the memes invasion … that has turned our brains into minds”.

Dennett also applied a Darwinian approach to free will. “A billion years ago, there was no free will on this planet, but now there is. The physics has not changed; the improvements in ‘can do’ over the years had to evolve.” We are now able to predict probable futures, and to pursue or avert them. We are not deluded about having that capacity; as we are, he fulminated, about religion. Breaking the Spell (2006) was judiciously named. That was what he was urging religious people to do.

Born in Boston, Dennett spent the first five years of his life in Lebanon. His father, also Daniel, was a counter-intelligence officer posing as a cultural attache to the American embassy in Beirut. He died in a plane crash in 1947 (later, Dennett’s sister, the investigative journalist Charlotte Dennett, would claim Kim Philby’s connivance in it). Dennett’s mother, Ruth Leck, a teacher and editor, took the children back to Massachusetts.

Reprieved from matching up to his father’s expectations, Dennett said, he nonetheless grew up in his father’s shadow. But little could sap his exuberant self-confidence. Characteristically, the title of his 1991 book was Consciousness Explained.

In 1959, having just begun a maths degree at Weslyan University, Connecticut, Dennett read Willard van Orman Quine’s From a Logical Point of View. He was so excited that he decided “to be a philosopher, and go to Harvard and tell this man Quine why he is wrong”. The first two he managed, though for a time he worried that Quine (later a great friend) was more interested by Dennett’s sculpture than his philosophising.

Dennett did contemplate being a sculptor, and would, he said, certainly have studied engineering had his family not been so arts-oriented. Co-director of the Center for Cognitive Studies at Tufts University in Massachusetts, in 1993 he joined the Humanoid Robotics Group at the Massachusetts Institute of Technology to construct a robot (Cog) that would be not only intelligent but conscious. The project ended in 2003, and Cog was retired to a museum.

Dennett was Austin B Fletcher professor of philosophy at Tufts, and visiting professor at a host of other universities, including Oxford and the London School of Economics. His memoir, I’ve Been Thinking, was published in 2023.

He and his wife, Susan (nee Bell), whom he married in 1962, lived in North Andover, Massachusetts, and he also hobby farmed in Maine for more than 40 summers, blissfully “tillosophising” on a tractor, sailing his boat Xanthippe, fixing buildings and digging drains. Dennett loved solving puzzles and disinterring the inner workings of machines – above all those of “the miraculous-seeming” mind. “No miracles allowed,” he said.

He is survived by Susan, a daughter, Andrea, and son, Peter, and six grandchildren, and his sisters, Cynthia and Charlotte.

🔔 Daniel Clement Dennett, philosopher, born 28 March 1942; died 19 April 2024

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

I fall in love with details.

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

I fall in love with details.

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

I fall in love with details.

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

Ο Γουσταύος Κλάους είναι Βαυαρός έμπορος, που έρχεται στην Πάτρα και δημιουργεί την οινοποιία «Αχαΐα». Η γνωστή σήμερα ως «Achaia Clauss» πρωταγωνιστεί με τα κρασιά της στο οινικό fun του 20ού αιώνα και συνεχίζει στον 21ο αιώνα με το «Castro Clauss». Ο Φραντσέσκο Μάλλια, μετανάστης από τη Μάλτα, είναι το δεξί χέρι του Γουσταύου, ο πρώτος άποικος στην Colonie. H Colonie είναι η πολυεθνική κοινότητα των εργαζομένων στην οινοποιία, με τις οικογένειές τους (Γερμανοί, Έλληνες, Ιταλοί, Μαλτέζοι), στην οποία ο Κλάους δίνει το όνομα Gutland. Ο Γιάκομπ Κλίπφελ, Γερμανός, είναι ο πρώτος οινολόγος, ίσως ο δημιουργός της γλυκιάς Μαυροδάφνης. Η Αθηναία Θωμαΐδα Καρπούνη είναι η σύζυγος του Κλάους. Ο Γιούλιους Καρλ Βίλχελμ Φίλιπ Μέντσερ είναι Γερμανός κρασέμπορος, βουλευτής στο Ράιχσταγκ, ο πρώτος εισαγωγέας ελληνικών κρασιών στη Γερμανία. Ο Βασίλης Κασπίρης είναι ο φουστανελοφόρος σωματοφύλακας του Κλάους και ο κωδωνοκρούστης της Gutland. Η Αμαλία φον Πέρφαλ, κόρη του Γουσταύου και της Θωμαΐδας, παντρεμένη με βαρόνο στο Μόναχο, είναι η μοναδική κληρονόμος του. Η αυτοκράτειρα Ελισάβετ της Αυστρίας -η Σίσσυ- είναι η πρώτη διάσημη επισκέπτρια της οινοποιίας. Ο Βλάσιος Αντωνόπουλος, φιλελεύθερος σταφιδέμπορος, βουλευτής του Βενιζέλου, είναι ο συνεχιστής της «Αχαΐας» και των κρασιών της μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο καπνοβιομήχανος από την Αίγυπτο Θεόδωρος Βαφειάδης εκπροσωπεί τα κρασιά της «Αχαΐας» στη Βομβάη· και ο αρσιβαρίστας Δημήτρης Τόφαλος, στη Νέα Υόρκη. Η Λαμπρινή Κακού, Επονίτισσα, επισκέπτεται την «Αχαΐα» και υψώνει ένα ποτήρι στη μνήμη του απαγχονισθέντος αδελφού της, τις τελευταίες ημέρες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Αυτοί είναι μερικοί από τους ήρωες που κατοικούν στην Γκούτλαντ. Μια μεγάλη αφήγηση, πλήρως τεκμηριωμένη, που καλύπτει περισσότερο από έναν αιώνα, από το 1833 έως το 1949. Ο συγγραφέας ανασυστήνει μικρόκοσμους, άγνωστους και απρόοπτους, ανασυστήνει ακόμη και το φυσικό τοπίο, δίνει χρώμα και βάθος στην καθημερινή ζωή, υπερβαίνει τα στερεότυπα και ρίχνει φως σε αθέατες περιοχές, εκεί που δεν φτάνει ποτ�� η μεγάλη ιστορία. Το κρασί και το αμπέλι είναι, βέβαια, οι πανταχού παρόντες πρωταγωνιστές.

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

Νίκος Μπακουνάκης

Το βιβλίο «Γκούτλαντ, ο Γουσταύος Κλάους και η χώρα του κρασιού» του Νίκου Μπακουνάκη είναι μια θαυμάσια μυθιστορηματική αφήγηση της ιστορίας του Βαυαρού εμπόρου που ήρθε στην Πάτρα στα μέσα του 19ου αιώνα και δημιούργησε την Οινοποιία Achaia Clauss.

Το βιβλίο Γκούτλαντ, ο Γουσταύος Κλάους και η χώρα του κρασιού του Νίκου Μπακουνάκη είναι μια θαυμάσια μυθιστορηματική αφήγηση της ιστορίας του Βαυαρού εμπόρου που ήρθε στην Πάτρα στα μέσα του 19ου αιώνα και δημιούργησε την Οινοποιία Αχαΐα, έναν εντυπωσιακό μικρόκοσμο ανθρώπων που συνέβαλε με τον δικό του τρόπο στη δημιουργία των κρασιών της Γκούτλαντ, γνωστών σε ολόκληρο τον κόσμο.

Τα γεγονότα και τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν σε αυτό το γοητευτικό ιστορικό ταξίδι που καλύπτει περισσότερο από έναν αιώνα, έως το 1949, και έχει επίκεντρο την Πάτρα συνθέτουν την ιστορία της Ελλάδας αλλά και της Ευρώπης σε μια εποχή που ακόμα διαμορφωνόταν το ελληνικό κράτος.

«Στο εξώφυλλο του βιβλίου, στη φωτογραφία του 1900 που τραβήχτηκε για το τέλος του αιώνα, είναι όσοι εργαζόμενοι βρίσκονταν στην οινοποιία εκείνη τη στιγμή», εξηγεί ο Νίκος. «Από τα ρούχα, τα κοσμήματα αλλά και από τη στάση του σώματος καταλαβαίνουμε ότι εκπροσωπούνται όλες οι κατηγορίες των εργαζομένων, υπάλληλοι, στελέχη, χωριάτισσες που φοράνε λινατσένια ρούχα, παιδάκια με τις ντρίλινες ποδιές, ο φουστανελοφόρος, Γερμανίδες με τα πλαστρόν.

Επίσης, έχει ενδιαφέρον το ότι ανάλογα με το τι είναι κρατούν και διαφορετικό ποτήρι. Υπάρχει και ένας μουσικός Βαυαρός ο οποίος κρατάει το τσίτερ, το παραδοσιακό έγχορδο όργανο της Κεντρικής Ευρώπης, που το είχαν πάρα πολύ στα πανηγύρια. Στο κέντρο είναι ο οινολόγος της εταιρείας, ο Ιάκωβος Κλίπφελ, δίπλα του είναι η γυναίκα του Αδελαΐδα και πίσω του ο γιος του Χέρμαν με τρουά πιες κοστούμι, παπιγιόν και ρολόι με αλυσίδα. Μπορείς να φτιάξεις μια ιστορία με αυτήν τη φωτογραφία».

— Γιατί σε ενδιέφερε ο Γουσταύος Κλάους; Γιατί είναι κατά κάποιον τρόπο παιδικό βίωμα. Μεγάλωσα στην Πάτρα και η οινοποιία του Γουσταύου, η Αχάια Κλάους, ήταν εκεί, παρούσα. Ήταν ένας χώρος όπου πηγαίναμε εκδρομές, αλλά ήταν και η Μαυροδάφνη, ένα παραδοσιακό ποτό την περίοδο του καρναβαλιού – παραμένει, ιδιαίτερα αυτή που έχει την ιστορική ετικέτα και τον κωδικό 601, που ήταν η μυστική συνταγή στο βιβλίο συνταγών του Γουσταύου. Το βιβλίο το αφιερώνω στον παππού μου, ο οποίος είχε γεννηθεί το 1888 και είχε κι αυτός αμπέλια.

Μεγάλωσα μέσα στα αμπέλια, δηλαδή έχω τη μνήμη του αμπελιού, της ζωής στο όριο μεταξύ της πόλης και των κτημάτων, των αγροκτημάτων, του αγροτικού χώρου, της ελιάς, του σταριού, οπότε με ενδιέφερε πολύ ο Γουσταύος. Επιπλέον, όταν άρχισα λίγο να τον ψάχνω, είδα ότι είναι μυθιστορηματικός ήρωας, η ζωή του είναι σαν ένα μυθιστόρημα, οπότε σκέφτηκα να κάνω αυτή την έρευνα, η οποία πραγματικά με οδήγησε σε περιοχές που ούτε καν φανταζόμουν ότι υπήρχαν.

— Οι λεπτομέρειες που περιγράφεις είναι εκπληκτικές. Πού βρήκες τις πηγές για να γράψεις το βιβλίο; Τα περισσότερα στοιχεία σε αυτό το βιβλίο προέρχονται από τα αρχεία της Αχάια Κλάους. Ο Γουσταύος, ως Γερμανός, ήταν πάρα πολύ συστηματικός. Βέβαια, δεν ήταν ο τυπικός Γερμανός, ήταν Πρώσος, Βαυαρός, πιο ανάλαφρος, μολονότι ήταν προτεστάντης και όχι καθολικός, όπως οι περισσότεροι Βαυαροί. Επομένως υπάρχει ένα συστηματικό αρχείο όπου είναι καταγεγραμμένο το παραμικρό. Υπάρχει το μετοχολόγιο, που είναι πάρα πολύ σημαντικό, το πώς οι μετοχές περνάνε από τον έναν μέτοχο στον άλλον, υπάρχουν τα βιβλία εισερχόμενης-εξερχόμενης αλληλογραφίας που περιέχουν τεράστιες πληροφορίες, υπάρχει το βιβλίο επισκεπτών που τηρείται απ’ το 1885 μέχρι και σήμερα, με κείμενα γραμμένα στα γερμανικά και στα ελληνικά της εποχής του Κλάους, δηλαδή περίπου μέχρι τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το μεγαλύτερο μέρος των εγγραφών είναι στα γερμανικά, στα ελληνικά αρχίζουν να γράφονται από το 1920 και μετά. Αλλά το αρχείο δεν είναι μόνο έγχαρτο, το βλέπεις και στο τοπίο, δηλαδή στον τρόπο που είχε διαμορφωθεί με τα κτίσματα. Υπάρχει, επίσης, το αρχείο των μηχανημάτων με τα οχήματα που χρησιμοποιούσαν, τα πυροσβεστικά για να σβήνουν τις φωτιές και τα κάρα που μετέφεραν το κρασί και ήταν ειδικά διαμορφωμένα, κοίλα κατά κάποιον τρόπο, για να τοποθετούν και να σφηνώνουν τα βαρέλια – υπάρχουν και τα εργαλεία με τα οποία έφτιαχναν τα βαρέλια.

Υπάρχει πάρα πολύ φωτογραφικό υλικό, π.χ. με τους ναΐσκους που είχε δημιουργήσει για τους ορθόδοξους και για τους καθολικούς εργαζόμενους. Είναι πολλά τα στοιχεία που μπορείς να πάρεις από τον τόπο που λειτουργεί συνολικά ως αρχείο, και μπορούν να σε βοηθήσει να τον ανασυστήσεις. Ουσιαστικά ήθελα να ανασυστήσω και το τοπίο, και την καθημερινή ζωή, μέσα από τους γάμους και τις κηδείες κ.λπ.

— Το βιβλίο ξεκινάει από την Τεργέστη. Πώς ήταν εκείνη την εποχή; Η Τεργέστη είναι ουσιαστικά το λιμάνι της Κεντρικής Ευρώπης, το λιμάνι της Αυστροουγγαρίας, απ’ όπου ξεκινούσαν όλες οι μεγάλες γραμμές για το Λεβάντε και την Ανατολή, και αργότερα για την Αμερική. Από κει έφευγαν όλα τα πλοία που έπαιρναν τους μετανάστες Σλάβους, Αλβανούς, Έλληνες και Τούρκους και τους πήγαιναν στην Αμερική όταν έγινε η μεγάλη μετανάστευση στα τέλη του 19ου αιώνα. Ταυτόχρονα από εκεί ξεκινούσαν και οι μεγάλες επιβατικές γραμμές, οι οποίες κατέβαιναν την Αδριατική Θάλασσα, έπιαναν δεξιά και αριστερά, δηλαδή στα λιμάνια της Δαλματίας και της Ιταλίας, μετά στην Κέρκυρα, στην Πάτρα, και μετά διακλαδίζονταν. Η μία πήγαινε πήγαιναν προς Αλεξάνδρεια και Άγιους Τόπους, και αργότερα, όταν άνοιξε και η Διώρυγα του Σουέζ, έφταναν μέχρι την Ινδία – ξεκινάω το βιβλίο με ένα πλοίο που έρχεται από την Ινδία, του Αυστριακού Λόυδ, και δύο ναύτες του έχουν πανώλη και πεθαίνουν, αλλά η πόλη δεν ταράζεται απ’ αυτό και συνεχίζει τη ζωή της.

Η άλλη γραμμή πήγαινε προς Κωνσταντινούπολη και Μαύρη Θάλασσα. Επομένως, δεν ήταν μόνο μια πύλη εξόδου της Αυστροουγγαρίας και της Κεντρικής Ευρώπης, όπου έφταναν και σιδηροδρομικές γραμμές κλπ., ήταν ταυτόχρονα και ένα κέντρο αναφοράς όλου του κόσμου των Βαλκανίων και της Ανατολικής Μεσογείου. Ήταν μια πόλη κοσμοπολίτικη, γιατί το ορθόδοξο νεκροταφείο της Τεργέστης –σήμερα ένα μνημείο όπου μπορείς να δεις όλα τα ονόματα των εμπόρων που έμεναν εκεί– είχε Αυστριακούς, Ούγγρους, Σλοβένους, Εβραίους, Έλληνες, είχε καταπληκτικά ξενοδοχεία, είχε θέατρα, είχε καταστήματα… Ο ήρωάς μου, ο Γουσταύος Κλάους, παίρνει το πλοίο του Λόυδ που προανέφερα, μιας μεγάλης ατμοπλοϊκής εταιρείας που μετέφερε επιβάτες, εμπορεύματα, ζώα, άλογα κυρίως που προορίζονταν για τους διάφορους τοπικούς πολέμους.

— Για ποιον λόγο είχε έρθει ο Γουσταύος στην Ελλάδα; Πώς βρέθηκε στην Πάτρα; Τον 19ο αιώνα έχουμε την αποικιακή εξάπλωση των μεγάλων βιομηχανικών χωρών – κεντρική θέση κατείχαν τα προϊόντα υφαντουργίας της αγγλικής βιομηχανίας. Έτσι ένα πολύ μεγάλο μέρος της παραγωγής και του εμπορίου του βάμβακος ήταν στην Κεντρική Ευρώπη, κυρίως γύρω απ’ τη λίμνη Κωνσταντία, και από τις βαυαρικές της ακτές, και από τις ελβετικές. Αυτοί οι έμποροι και οι επιχειρηματίες κατέβηκαν προς τον Νότο, είτε στη νότια Ιταλία, στην περιοχή της Καμπανίας, της Νάπολης, είτε στην Ελλάδα, στα Ιόνια Νησιά και στο ��έο κράτος τότε, για να επεκτείνουν το εμπόριο των προϊόντων υφαντουργίας.

Έτσι, λοιπόν, ο Κλάους ήρθε ως διευθυντής μιας τέτοιας εταιρείας ενός Ελβετού που λεγόταν Φεντερίκο Γκρούμπερ, η οποία γρήγορα αυτονομήθηκε από το κέντρο της στη Γένοβα και, εκτός από εξαγωγές βιομηχανικών προϊόντων, άρχισε να κάνει και εξαγωγές αγροτικών προϊόντων, δηλαδή λάδια, σταφίδες, βελανίδια, που τα χρησιμοποιούσαν σε βυρσοδεψεία για την κατεργασία του δέρματος, μετάξι, σύκα – όλα αυτά τα προϊόντα παρήγε η αγροτική Ελλάδα τότε. Έτσι, το 1852 και στις αρχές του 1860, παράλληλα με το εμπόριο, δημιούργησε την οινοποιία.

— Ήταν 27 χρονών όταν ήρθε. Σε τι συνθήκες βρήκε την Πάτρα; Η Πάτρα ήταν ένα χωριό. Υπάρχει μια περιγραφή του Φλομπέρ, ο οποίος τελειώνει εκεί το μεγάλο ταξίδι στην Ανατολή, που την αναφέρει ως μια πόλη άθλια, και υποτίθεται ότι έμεινε στο καλύτερο ξενοδοχείο της. Στις επιστολές που στέλνει στη μητέρα του της λέει ότι «μένουμε σε ένα ξενοδοχείο που ο θεός να το κάνει, καταγώγιο, η τουαλέτα είναι έξω, σε ένα δωμάτιο που είναι και κοτέτσι, είναι μια τρύπα, και είμαι σίγουρος ότι ο μάγειρας μαρινάρει τα κοτόπουλα και όλα αυτά που μαγειρεύει με τα σκατά. Το μόνο ενδιαφέρον που βρίσκω σε αυτό το ξενοδοχείο είναι ένας νεαρός στον οποίο μόλις αχνοφαίνεται το μουστάκι». Μετά την Επανάσταση του ’21, δηλαδή μετά τη δημιουργία του κράτους, η Πάτρα είναι μία από τις πρώτες πόλεις που σχεδιάζεται από τον Σταμάτιο Βούλγαρη που ήταν μηχανικός της γαλλικής στρατιάς.

Ο Βούλγαρης σχεδιάζει μια πόλη μοντέρνα, κατά μήκος της θάλασσας –γιατί η Πάτρα ως τότε δεν έφτανε στη θάλασσα, ήταν γύρω από το κάστρο, η λεγόμενη Παλιά Πόλη–, η οποία γίνεται πλέον το εμπορικό λιμάνι της δυτικής Ελλάδας και γενικά το κέντρο του εμπορίου σταφίδας, το οποίο άφηνε τεράστιο κέρδος. Χάρη σε αυτό το εμπόριο συγκεντρώθηκαν στην Πάτρα πάρα πολλοί έμποροι, και ξένοι, κυρίως Εγγλέζοι και Γερμανοί, αλλά και Έλληνες που ήταν είτε της διασποράς, δηλαδή από το Λιβόρνο, την Τεργέστη, είτε Έλληνες απ’ τις οθωμανικές επαρχίες, απ’ την Ήπειρο, απ’ τη Σμύρνη.

Επομένως ήταν μια πόλη που είχε δυναμική, έτσι αναπτύχθηκε πάρα πολύ σύντομα, ο πληθυσμός της αυξήθηκε πάρα πολύ. Προς το τέλος του 19ου αιώνα και μέχρι τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 ήταν μια πολύ κομψή νεοκλασική πόλη. Μετά, με την αντιπαροχή κ.λπ., ιδιαίτερα την περίοδο της χούντας, άρχισε να καταστρέφεται αυτό το απόθεμα των νεοκλασικών κτιρίων, μερικά από τα οποία ήταν μέγαρα, ήταν πολύ μεγάλα κτίρια.

— Ο Γουσταύος τι ρόλο έπαιξε στη διαμόρφωση της εικόνας της πόλης; Αναφέρεις ότι βοήθησε να χτιστεί το Δημοτικό Θέατρο. Ο Γουσταύος ανήκε στο μεικτό μεγαλοαστικό στρώμα που αποτελούνταν από Έλληνες, Γερμανούς και Άγγλους, οι οποίοι χρηματοδότησαν την ανέγερση σημαντικών κτιρίων στην πόλη όπως το Δημοτικό Θέατρο και το Δημοτικό Νοσοκομείο –που υπάρχει ακόμα και έχει μετατραπεί σε ένα είδος πολιτιστικού κέντρου–, εκκλησίες, και τα ιδιωτικά τους μέγαρα βέβαια. Έφτιαχναν ένα είδος μετοχικών εταιρειών και με τα χρήματα αυτά χρηματοδοτούσαν τις κατασκευές. Δεν υπήρχε η έννοια του κράτους, υπήρχε μία τοπική αυτονομία θα λέγαμε.

— Το οινοποιείο πότε το φτιάχνει; Το οινοποιείο αρχίζει να το δημιουργεί απ’ το 1861, με την αγορά των αμπελώνων και με την ανέγερση των πρώτων κτιρίων. Μέσα σε μία δεκαετία, 1871-72, όταν κάνει πλέον ανώνυμη εταιρεία την οινοποιία αυτή με μετόχους απ’ όλη την Ευρώπη, κυρίως μεγάλους εμπορικούς οίκους, παίρνει μορφή όλο αυτό το τοπίο, γίνεται όπως το βλέπουμε σήμερα.

— Μίλησέ μου για το τοπίο που διαμόρφωσε. Πρώτα απ’ όλα, αυτό που το κάνει να ξεχωρίζει ακόμα και σήμερα είναι ένα skyline από πέτρινους πύργους, οι οποίοι είναι ψηλότεροι απ’ όλα τα άλλα κτίρια. Αυτοί οι πέτρινοι πύργοι σχετίζονταν με την προστασία και την άμυνα του οινοποιείου, γιατί ο Κλάους το δημιουργεί στο διάστημα της μεσοβασιλείας, δηλαδή από την έξωση του Όθωνα μέχρι τον ερχομό του Γεωργίου Α’, μια εποχή έξαρσης των ληστειών – άλλωστε και ο ίδιος έπεσε θύμα ληστείας του περίφημου Τάσου Λύγκου του αρχιληστή. Δημιουργεί, λοιπόν, αυτούς τους πύργους, οι οποίοι, εκτός του ότι δημιουργούν μια επιβλητική εικόνα κατά τα πρότυπα των γαλλικών σατό, των οινοποιείων ιδιαίτερα της περιοχής του Μπορντό, είχαν και την πρακτική λειτουργία της προστασίας και της οχύρωσης των εργαζομένων σε περίπτωση που γίνονταν επιθέσεις από ληστές.

Γι’ αυτό υπήρχε σκοπευτήριο μέσα στην οινοποιία και εκπαιδεύονταν οι εργαζόμενοι στη χρήση των όπλων. Περισσότερο θυμίζει Τοσκάνη το τοπίο εκεί, δεν είναι το τοπίο της Βουργουνδίας. Κάποιοι γερμανικοί οδηγοί της εποχής το συνέκριναν με ένα οινοποιείο στη Νότια Αφρική, που είχαν δημιουργήσει Ολλανδοί. Έχει τρεις πύργους, τη βίλα του Γουσταύου, την Γκούτλαντ, η οποία όταν η εταιρεία πέρασε στους Έλληνες ιδιοκτήτες της ονομάστηκε βίλα Κωστάντζα, από το όνομα της γυναίκας του νέου ιδιοκτήτη (είναι μουσείο τώρα), έχει κελάρια – μάλιστα ένα από τα πρώτα ονομάστηκε Μπασίλικα, γιατί είχε τον ρυθμό της βασιλικής.

Το τοπίο συμπληρωνόταν από τα αμπέλια, που ήταν ακριβώς έξω απ’ την οινοποιία –υπάρχει και σήμερα ένα μέρος τους–, τις μεγάλες δεξαμενές που είχε για νερό και γενικότερα από τα βαρέλια. Δηλαδή υπάρχει το χτισμένο κομμάτι, το τοπίο των εξαρτημάτων και των οχημάτων, και το φυσικό τοπίο, κυρίως τα κυπαρίσσια που ορίζουν τους δρόμους, όπως στην Τοσκάνη. Τα κυπαρίσσια τα χρησιμοποιούσαν και για την ξυλεία.

— Τι ήταν το Γκούτλαντ που έδωσε και τον τίτλο στο βιβλίο σου; Γκούτλαντ είναι μια γερμανική λέξη, η οποία όμως δεν υπάρχει στα γερμανικά, είναι το ανάποδο της εύφορης γης. Ήταν η βίλα του, το σπίτι όπου έμενε στην οινοποιία, και υπάρχει αυτούσια σήμερα. Παντού στο υλικό της εποχής και στις διαφημίσεις αναφέρεται ως Γκούτλαντ, μέχρι και στις καρτ-ποστάλ. Μου άρεσε ως τίτλος όχι μόνο γιατί έτσι ονομάστηκε η εταιρεία αλλά γιατί ουσιαστικά παραπέμπει σε μια «χώρα» που κατοικείται, δεν είναι απλώς ένας επιχειρηματικός χώρος. Ζουν σε αυτήν άνθρωποι που παντρεύονται και τα παιδιά τους μεγαλώνουν και πάνε σχολείο εκεί, πεθαίνουν και θάβονται εκεί.

— Και ο ίδιος ζήτησε να ταφεί εκεί, ήταν η πατρίδα του αυτή. Ναι, ακριβώς. Έφτιαξε τον τάφο του εκεί.

— Τι άνθρωπος ήταν ο Γουσταύος; Ήταν αγαπητός στην Πάτρα; Γιατί αναφέρεις ότι στην κηδεία του τα στεφάνια ήταν λιγότερα από άλλων Γερμανών που είχαν πεθάνει νωρίτερα. Ίσως δεν είχε τόσο ενεργή παρουσία στη δημόσια ζωή, ήταν διακριτική. Ξέρουμε ότι αλληλογραφούσε με τον Χαρίλαο Τρικούπη στα γαλλικά· ο Τρικούπης προφανώς τον θεωρούσε πολύ σοβαρό και ρωτάει τη γνώμη του για φορολογίες, δημόσια έργα κ.λπ. Δεν έχω βρει, όμως, έντονη παρουσία του στα σωματεία της εποχής, γι’ αυτό ίσως τα στεφάνια ήταν λιγότερα. Από τις καταγραφές που έχουμε από εργαζομένους στους οποίους πέρασε η μνήμη του Γουσταύου Κλάους από τους πατεράδες τους, τους πρώτους κατοίκους της «κολονί» –έτσι ονόμαζε την Γκούτλαντ– φαίνεται ότι ήταν ένας άνθρωπος πολύ αγαπητός, πολύ ήπιος.

— Η Πάτρα απέκτησε γερμανική παροικία τον 19ο αιώνα. Πώς είχαν έρθει τόσοι Γερμανοί; Οι Γερμανοί είναι μια πολύ σημαντική ιστορία της Πάτρας, που τελειώνει με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ασχολούνται με το εμπόριο, την εισαγωγή βιομηχανικών προϊόντων και την εξαγωγή αγροτικών προϊόντων. Υπάρχουν οι βασικοί έμποροι και επιχειρηματίες όπως ο Γουσταύος Κλάους, ο Θεόδωρος Άμβουργερ, και αυτοί φέρνουν μαζί τους προσωπικό, πολλούς Γερμανούς που γίνονται διευθυντές εταιρείας, υπάλληλοι στα λογιστήρια ή μεσίτες κλπ.

Έτσι δημιουργείται ένας κρίσιμος πληθυσμός Γερμανών. Επηρέασαν πάρα πολύ την κοινωνία, γι’ αυτό στις παραμονές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και στη διάρκειά του έχουμε αναφορές από τις μυστικές υπηρεσίες και την αντικατασκοπεία της Βρετανίας, της Γαλλίας κλπ. για το κατά πόσο η Πάτρα είναι έρμα της προπαγάνδας των Γερμανών ακριβώς λόγω του κύρους και της παρουσίας της γερμανικής παροικίας στην πόλη.

— Οι Βαυαροί την εποχή που ήρθε ο Γουσταύος έφευγαν μαζικά από τη χώρα. Η Βαυαρία ήταν σε οικονομική κρίση την εποχή εκείνη, όπως όλα τα νοτιοδυτικά κρατίδια της Γερμανίας. Ο ίδιος ο βασιλιάς, το κράτος, παρότρυνε τους Βαυαρούς να φύγουν, μάλιστα δημιούργησε σειρά νόμων κατά των ανέργων, κατά φτωχών, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ένας που απαγόρευε τους γάμους. Δηλαδή, αν ήσουν φτωχός, δεν είχες στον ήλιο μοίρα, δεν μπορούσες να παντρευτείς, είχες το δικαίωμα να παντρευτείς μόνο αν αποφάσιζες να φύγεις ή εάν κατατασσόσουν στα εθελοντικά σώματα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, σε αυτά που έρχονταν στην Ελλάδα για να αντικαταστήσουν τον τακτικό βαυαρικό στρατό που είχε έρθει με την αντιβασιλεία.

Οι Βαυαροί ήρθαν στην Ελλάδα ως εθελοντές, οι παντρεμένοι με τις οικογένειές τους και τα παιδιά τους. Αλλά ενώ τους παρότρυνε ο βασιλιάς Λουδοβίκος και τους υποσχόταν ότι εδώ θα εύρισκαν μια γη της επαγγελίας, λέγοντάς του ότι γι’ αυτό έστειλε εδώ τον γιο του, έρχονταν κι έβρισκαν φτώχεια, αρρώστιες, ζέστη το καλοκαίρι που δεν μπορούσαν να τις αντέξουν. Πολλοί πέθαναν, άλλοι επέστρεψαν. Οι μόνοι που μείνανε ήταν δύο παροικίες αυτών των φτωχών Βαυαρών: η μία αποτελούνταν από αγρότες που εγκαταστάθηκαν στο Νέο Ηράκλειο, στην Αθήνα, και οι άλλοι από ανθρακωρύχους που πήγαν στα ορυχεία της Κύμης για την εξόρυξη κάρβουνου. Οι Βαυαροί της Πάτρας ήταν επιχειρηματίες.

— Και πώς έμειναν στην Ελλάδα κατά τις διώξεις που έγιναν στους δύο πολέμους; Όσοι είχαν διατηρήσει τη γερμανική υπηκοότητα απελάθηκαν ως εχθρικοί υπήκοοι και οι επιχειρήσεις τους πέρασαν σε καθεστώς μεσεγγύησης του ελληνικού δημοσίου. Όσοι όμως είχαν πάρει την ελληνική υπηκοότητα δεν απελάθηκαν, ήταν Έλληνες πια.

— Αναφέρεις ότι οι Τριεστίνοι έπιναν με νερό το Terrano και το Istriano. Οι Έλληνες έβαζαν σόδα… Αυτό το αναφέρει ο οδηγός Μπέντεκερ, ο οποίος περιγράφει καφενείο στην Αθήνα όπου πίνουν Δεμέστιχα με σόδα.

— Τι κρασιά έφτιαχνε το Γουσταύος; Έφτιαχνε τα κρασιά που τότε ζήταγε η Ευρώπη και ο κόσμος. Ενισχυμένα, με υψηλό αλκοολικό βαθμό, και γλυκά στον τύπο του Πόρτο, της Μάλαγας, του Μαρσάλα. Αυτός βρήκε την πρώτη ύλη στην ποικιλία Μαυροδάφνη, την οποία έκανε γλυκό κρασί. Αυτό ήταν το πρώτο κρασί του Γουσταύου. Επίσης, έκανε κρασιά που τα έλεγε «σαν», «σαν Μάλαγα», «σαν Πόρτο», «σαν σέρι», όλα όσα κατανάλωναν στην Ευρώπη, στην Ινδία και στη βόρεια Αφρική. Η Μαυροδάφνη ήταν ένα μαύρο μικρόρωγο σταφύλι που σήμερα είναι πολύ της μόδας γιατί από αυτό γίνεται ξηρό κρασί, το χρησιμοποιούν πάρα πολύ ιδιαίτερα σε οινοποιεία της Πελοποννήσου, της Κεφαλονιάς κ.λπ. γιατί είναι ένα σταφύλι που ευδοκιμεί σ’ αυτές τις περιοχές. Μετά ο Γουσταύος αρχίζει να ανακαλύπτει τοπικές ποικιλίες, τις οποίες έχουμε καταγραμμένες στο βιβλίο των συνταγών του.

Είναι περίπου 1.000 σελίδες, μακρόστενο και στο τέλος βρίσκουμε κωδικοποιημένες τις ποικιλίες. Π.χ. έχει ως AD το Αλεπού Δεμέστιχα, την ποικιλία ροδίτης αλεπού, χρησιμοποιεί επίσης το Φιλέρι, την ποικιλία Τριπολιτσά που είναι το μοσχοφίλερο της περιοχής της Αρκαδίας που έχει φλούδα γκρι χρώματος και κάνουν τώρα τα κρασιά blanc de gris κ.λπ. Χρησιμοποιεί, επίσης, τη βολίτσα, που είναι ένα σταφύλι της ορεινής Αχαΐας, το μαύρο Καλαβρυτινό, το Σάντα Μάουρα, μια ποικιλία της Λευκάδας. Ουσιαστικά αρχίζει να φτιάχνει ξηρά κρασιά και από ξηρή Μαυροδάφνη. Το πρώτο του ξηρό κρασί είναι η Δεμέστιχα, το οποίο είναι και το πρώτο που εμφιαλώνει το 1899, γιατί μέχρι τότε τα κρασιά δεν εμφιαλώνονταν, εξάγονταν σε βαρέλια και τα εμφιάλωναν κατά τόπους.

— Πώς ήταν οι συνθήκες εργασίας στο οινοποιείο και στα αμπέλια; Πάρα πολύ σκληρές. Η δουλειά ξεκινούσε πριν από την ανατολή του ηλίου και τελείωνε περίπου μία ώρα μετά τη δύση του, δηλαδή το καλοκαίρι μπορεί να δούλευαν και 14 ώρες. Ακόμα και όταν εισήχθησαν τα ρολόγια στην εταιρεία, η έναρξη και η λήξη της εργασίας γινόταν με μια καμπάνα, η οποία εγκαταστάθηκε στην κορυφή ενός πύργου το 1872 και υπάρχει ακόμα και σήμερα. Χτυπούσε πριν από την ανατολή, οπότε οι άντρες ξεκινούσαν να πάνε στα αμπέλια, στα βαρελάδικα, στις διάφορες δουλειές που έχει μια οινοποιία όλο τον χρόνο.

— Ξέρουμε πόσο ήταν το προσωπικό; Υπήρχε το μόνιμο προσωπικό που έμενε μέσα στην οινοποιία, στα διαμερίσματα των πύργων που ήταν ενός δωματίου ουσιαστικά – μια οικογένεια μπορεί να μοιραζόταν ένα δωμάτιο ή δύο, με κοινή κουζίνα. Μπάνια δεν υπήρχαν, ήταν έξω, αργότερα μπήκαν μέσα στους πύργους. Αυτοί που έμεναν μέσα ήταν γύρω στους 130, αλλά υπήρχαν και πολλοί εποχικοί εργάτες, οι οποίοι έρχονταν από τα γύρω χωριά· αυτή η οινοποιία έδινε δουλειά και στα γύρω χωριά και οι σχέσεις που δημιουργήθηκαν δεν ήταν μόνο σχέσεις εργασίας, πολλά κορίτσια από τα χωριά αυτά παντρεύονταν μέλη της κοινότητας. Π.χ. πολλοί Μαλτέζοι παντρεύτηκαν Ελληνίδες από τα γύρω χωριά.

— Και ο Γουσταύος πήρε γυναίκα Ελληνίδα. Παντρεύτηκε τη Θωμαΐδα Καρπούνη.

— Η οποία πέθανε και τάφηκε στο Μόναχο. Σε ένα νεκροταφείο που είναι τώρα στο κέντρο του Μονάχου, το οποίο δεν λειτουργεί πια ως νεκροταφείο αλλά είναι σικ περιοχή για βόλτα, ένα πάρκο. Δεν ξέρω γιατί δεν τάφηκε στην Ελλάδα, υποθέτω ότι την ήθελε εκεί η κόρη της – έμεναν και οι αδελφές της εκεί. Ήταν πέντε, μόνο μία έμεινε στην Ελλάδα, η Κατίγκω, που παντρεύτηκε τον γραμματέα της βασίλισσας Όλγας, τον Διονύσιο Μεσσαλά. Αυτή ήταν η μόνη συγγενής που παρέλαβε τον νεκρό Γουσταύο όταν έφτασε στην Πάτρα. Στην Ελλάδα έμεναν και οι αδελφοί της Θωμαΐδας, ο Αιμίλιος Καρπούνης, αξιωματικός του Ιππικού που έμενε στην οδό Μηλιώνη στο Κολωνάκι, και ο άλλος που ήταν ο υπασπιστής του πρίγκιπα Γεωργίου, ο αρμοστής στην Κρήτη και είχε πολύ περιπετειώδη ζωή.

Η Θωμαΐδα ήταν κόρη καλής οικογενείας, ο πατέρας της ήταν αξιωματικός. Ανήκε στην πρώτη γενιά παιδιών των αγωνιστών του ’21, που όταν ήταν μικρά τα πήρε ο Λουδοβίκος στη Γερμανία για να τα εκπαιδεύσει, ώστε μετά να γυρίσουν και να στελεχώσουν το κράτος. Σπούδασε στο Μόναχο, στη στρατιωτική σχολή Ευελπίδων, ήρθε στην Ελλάδα με τον Όθωνα στο Ναύπλιο, που ήταν η πρωτεύουσα, και το 1837 στην Αθήνα. Στο Ναύπλιο παντρεύτηκε την κόρη του Βαυαρού διοικητή του Ναυπλίου, την Αμαλία φονς Τρουνς κι εκεί γεννήθηκε η Θωμαΐδα και η δεύτερη κόρη τους, η Ασπασία, που στη συνέχεια έγινε κυρία επί των τιμών. Στην Αθήνα, επειδή αυτός ήταν στον κύκλο του Όθωνα, ανέλαβε διευθυντής του Εθνικού Τυπογραφείου και του Σφραγιδοποιείου που ήταν το κτίριο της οδού Σταδίου.

Ο πρώτος όροφος έγινε η κατοικία τους, όπου έμειναν μέχρι το 1854 που έπιασε φωτιά. Τον κατηγόρησαν ότι δεν είχε φροντίσει για την πυροπροστασία –ήταν σε διακοπές εκείνο το καλοκαίρι στον Πόρο–, αλλά δεν έχει καμία συνέπεια. Ήταν μια οικογένεια πολυμελής, με πολλές σχέσεις με το παλάτι και κυρίως με τη βαρόνη φον Πλίσκο, που είναι η κυρία των τιμών της βασίλισσας Αμαλίας. Έτσι οι κόρες βρίσκουν γαμπρούς στους χορούς που γίνονταν στο παλάτι, στο πλαίσιο της νέας κοινωνικότητας που δημιουργείται στην Αθήνα. Η Θωμαΐδα, όμως, βρήκε έναν τύπο που δεν ήταν απ’ αυτούς, δεν ήταν ούτε διπλωμάτης ούτε αξιωματικός, όπως συνηθιζόταν, αλλά επιχειρηματίας.

— Και παντρεύονται με προξενιό. Ναι, κι αυτό έχει πάρα πολύ ενδιαφέρον. Ο Αθανάσιος Ρουσόπουλος, που έκανε το προξενιό, είχε σπουδάσει στη Γερμανία, όπου και είχε παντρευτεί μια Γερμανίδα σκωτσέζικης καταγωγής. Ήρθε ως φιλόλογος στην Πάτρα, έμεινε δύο χρόνια στο Γυμνάσιο της πόλης, που ήταν από τα πρώτα του κράτους, κι εκεί μπήκε στον κύκλο των Γερμανών, όπου γνώρισε και τον Κλάους. Όταν ήρθε στην Αθήνα και έγινε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μετά καθηγητής Αρχαιολογίας τού προξένεψε τη Θωμαΐδα Καρπούνη. Ο Ρουσόπουλος, εκτός από αρχαιολόγος που έκανε ανασκαφές, ήταν και ένας από τους μεγαλύτερους art dealers της εποχής. Μολονότι υπήρχε αρχαιολογικός νόμος, ο οποίος έλεγε «αν βρεις, κάτι πρέπει να το καταγράψεις και να ενημερώσεις τις Αρχές», οι έλεγχοι ήταν μηδαμινοί.

Σήμερα είμαστε πολύ ευαίσθητοι στα θέματα της αρχαιοκαπηλίας, αλλά τότε δεν υπήρχε ακόμη αυτή η ευαισθησία. Στην Αθήνα υπήρχε το κατάστημα Μινέρβα, το οποίο πουλούσε αυθεντικές αρχαιότητες και στην Αθήνα, όπου κι αν έσκαβες, έβρισκες αρχαία κομμάτια – ο Ρουσόπουλος, όταν έφτιαξε το σπίτι του στην οδό Λυκαβηττού, βρήκε στο οικόπεδο ένα νεκροταφείο με εκατοντάδες τάφους. Το πάρτι του γάμου του Κλάους με τη Θωμαΐδα έγινε σε αυτό το σπίτι του, όπου από ένα ημερολόγιο μαθαίνουμε ότι χόρεψαν και χορούς βαυαρικούς και επειδή ήταν Γενάρης σερβιρίστηκαν στρείδια που είχαν έρθει απ’ τα Δαρδανέλια και θεωρούνταν μεγάλη νοστιμιά. Ο γάμος έγινε στο παλάτι, γιατί ο Γουσταύος ήταν ευαγγελικός και εκεί ήταν και η μόνη ευαγγελική εκκλησία.

— Είχε μια πολύ ιδιαίτερη σχέση με τη μουσική, την ποίηση και το διάβασμα ο Γουσταύος. Είχε και μια σχέση με τον Βάγκνερ, την οποία απέκτησε μέσω του πεθερού της κόρης του, του Φον Πέρφαλ, ο οποίος είχε προβάλλει πάρα πολύ τον Βάγκνερ. Είχε διοργανώσει το πρώτο μεγάλο Φεστιβάλ Βάγκνερ στο Μόναχο. Μέσω του Πέρφαλ πήγε στο Μπαϊρόιτ όπου ενθουσιάστηκε και ζήτησε από τον αντιπρόσωπό του στη Βαυαρία να στείλει κρασιά στο σπίτι του Βάγκνερ. Εκεί γνώρισε τα κρασιά του Κλάους ο Λιστ, που ήταν πεθερός του Βάγκνερ. Μάλιστα ενθουσιάστηκε και έστειλε μια επιστολή στον Βαυαρό αντιπρόσωπο, ζητώντας να του στείλει κρασιά μαζί με άλλα πράγματα. Ο Γουσταύος διάβαζε –έχει πολλά βιβλία στη βιβλιοθήκη– γαλλικά και γερμανικά.

Ελληνικά ήξερε, γιατί υπέγραφε στα ελληνικά, αλλά και σε πολλά συμβόλαια αναφέρεται ότι η μετάφραση του πρωτοτύπου έγινε από τον χερ Κλάους. Τα βιβλία έχουν τη σφραγίδα του κι έχουν επίσης αρί��μηση με ένα χοντρό μπλε μολύβι, που είναι τεκμήριο της εποχής του. Έχουμε και βιβλία με αφιερώσεις. Επίσης, έχει πολύ ενδιαφέρον το ότι διάλεξε για να μπει στον τάφο του ένα ποίημα του Ferdinand Freiligrath, ενός Ρομαντικού ποιητή που ήταν επαναστάτης, ταυτισμένος με τις εξεγέρσεις του 1848 και με επαναστατικά κινήματα. Ίσως είχε κι ο ίδιος τις σοσιαλιστικές ιδέες που είχαν πολλοί φιλελεύθεροι αστοί εκείνης της εποχής, έμποροι, βιομήχανοι.

— Τι σήμαινε «μεθοδικώς κατασκευασμένα κρασιά»; Ήταν τα κρασιά που κυρίως δεν είχαν ρετσίνα και δεν είχαν και γύψο – τον χρησιμοποιούσαν τότε για το κολλάρισμα του κρασιού, για τη διαύγειά του, κι αυτό επιβάρυνε το κρασί. Στα μεθοδικώς κατασκευασμένα μπορούμε να δούμε δύο πλευρές: από τη μία ήταν οι προσθήκες, κυρίως ρετσίνι και γύψος, και από την άλλη τα κακά βαρέλια που κρατούσαν οινολάσπες και δεν ευνοούσαν την καλή οινοποίηση. Τον 19ο αιώνα γινόταν και μεταφορά του κρασιού με ασκούς οι οποίοι ήταν από τομάρια κατσίκας, που το έκαναν να βρομάει.

— Μίλησέ μου για τον πρώτο οινικό οδηγό του Μέντσερ του 1878. Είναι ένας οδηγός πάρα πολύ πρωτότυπος. Ο Μέντσερ είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα προσωπικότητα. Ήταν γιος εμπόρου κρασιών, ο ίδιος είχε κάνει την πρακτική του σε έναν μεγάλο έμπορο στο Ντάρμστατ κι αργότερα έγινε και βουλευτής. Αυτός, λοιπόν, κληρονόμησε από τον πατέρα του το εμπόριο κρασιών, αλλά ήταν και ο πρώτος που άνοιξε ελληνική ταβέρνα στη Γερμανία, την «Πόλη των Αθηνών» στην Νεκάργκεμυντ, στις όχθες του ποταμού Νέκαρ, λίγο πριν φτάσει στη Χαϊδελβέργη, αλλά και στη Φρανκφούρτη και στο Βερολίνο. Εκεί λειτουργούσε μέχρι το 2012 και ήταν ένα μνημείο της περιοχής. Ο Μέντσερ εισήγαγε ελληνικά κρασιά στη Γερμανία σε βαρέλια και είχε κάνει και μεγάλη διαφημιστική εκστρατεία με καρτ ποστάλ, κόμικς, γραμματόσημα που έγραφαν «ελληνικά κρασιά» και με διαφημίσεις στις εφημερίδες της εποχής.

Το 1878 αποφασίζει να έρθει στην Ελλάδα να γνωρίσει επί τόπου τα κρασιά, τους αμπελώνες, τους παραγωγούς κ.λπ., και κάνει ένα μεγάλο ταξίδι. Κατεβαίνει με τρένο μέχρι το Μπρίντεζι και από κει παίρνει το πλοίο του Αυστριακού Λόυδ και πρώτος του σταθμός είναι η Κεφαλονιά, όπου εκστασιάζεται με το Μοσχάτο, του αρέσει πάρα πολύ. Συναντάει εκεί έναν Εγγλέζο οινοποιό, τον Ερνέστο Τουλ, ο οποίος είχε αγοράσει μια χρεοκοπημένη οινοποιία, του Πινιατόρου, η οποία στη συνέχεια έγινε γνωστή ως Βινάρια Τουλ κοντά στο Αργοστόλι. Ο Μέντσερ περιγράφει το τοπίο, το πώς ταξιδεύει, το τι τρώει, είναι καταπληκτική η περιγραφή που κάνει. Ταξιδεύει μαζί με έναν Έλληνα ζωγράφο που δεν ξέρουμε ποιος είναι. Μένουν σε ένα πανδοχείο –πάνω τα δωμάτια, κάτω το μπακάλικο– που πουλάει από παστά μέχρι πετρέλαιο και βρομάει. Εκεί τρώνε. Το πρώτο φαγητό που τρώει είναι μαρουλοσαλάτα και αρνί, πάρα πολύ λιπαρό που μυρίζει έντονα. Τον δυσαρεστεί πάρα πολύ ως γεύση, αλλά λέει «ευτυχώς που εδώ υπάρχουν άφθονα πορτοκάλια, λεμόνια και καλό κρασί».

Μετά από κει πάει στην Πάτρα, βλέπει την Οινοποιία Αχαΐα, του αρέσουν τα κρασιά, τα βρίσκει όμως πολύ ακριβά και κάνει μια συμφωνία πολυετή ώστε να μην ανέβουν οι τιμές. Μετά πηγαίνει στο Οινοποιείο Τρίπου στην Κόρινθο, που δεν είναι τόσο γνωστό –κι αυτή η οικογένεια έχει παντρευτεί Γερμανούς–, και τον πάνε σε ένα πανηγύρι στη Νεμέα. Δεν λέει ποιες ποικιλίες δοκιμάζει, αλλά κάνει γευστικές παρατηρήσεις, γευσιγνωστικές, λέει ότι τα κρασιά έχουν γεύση ψίχας ψωμιού, αμυγδάλου, γράφει ένα πολύ προωθημένο κείμενο για την εποχή, εντελώς γευσιγνωστικό. Μετά έρχεται στην Αθήνα όπου δεν του αρέσουν τα κρασιά, βρίσκει ένα ενδιαφέρον κρασί σε μαγαζί στην αγορά, αλλά πρέπει πρώτα να περάσει από τη βρόμα και τη δυσωδία των ψαράδικων και των χασάπικων. Μετά πηγαίνει στη Σαντορίνη όπου κάνει παρατηρήσεις σημαντικές. Λέει ότι εκεί υπάρχει μια πρώτη ύλη, τα σταφύλια, τα οποία μπορούν να δώσουν καταπληκτικά πράγματα.

Η Σαντορίνη ήταν γνωστή για το περίφημο βινσάντο, αλλά δοκιμάζει ένα γλυκό κρασί, το Καλλίστη του 1829, ένα πάρα πολύ παλιό κρασί – τα γλυκά κρασιά, επειδή έχουν υψηλό αλκοολικό βαθμό, μπορούν να διατηρηθούν. Γενικά, κάνει περιγραφές του τοπίου, των φαγητών, των ταξιδιών που έχουν πάρα πολύ ενδιαφέρον. Για να πάει από την Αθήνα στη Σύρο κάνει εννιά ώρες με το πλοίο και όταν επιστρέφει τυπώνει τις εντυπώσεις του. Αυτός έγινε ένας δημοφιλέστατος οδηγός, μέχρι το 1896, οπότε οι πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες δημιούργησαν ένα μεγάλο κύμα ενδιαφέροντος για την Ελλάδα, είχε κάνει έντεκα εκδόσεις. Είναι ο πρώτος εξειδικευμένος οινικός οδηγός που περιέχει οινοποιούς, γευσιγνωσία, φαγητό, ποικιλίες, τις συνθήκες υπό τις οποίες φυλάσσεται το κρασί, πού πίνεται κ.λπ.

— Μετά τον θάνατο του Γουσταύου τι έγινε το οινοποιείο; Ο Γουσταύος πέθανε το 1908. Το 1914 γίνεται ο πόλεμος και το 1916 φεύγουν οι Βαυαροί από την Πάτρα. Όσοι ήταν Γερμανοί υπήκοοι απελάθηκαν και μετά τον πόλεμο οι περιουσίες τους πέρασαν σε καθεστώς μεσεγγύησης, θεωρήθηκαν, δηλαδή, εχθρικές. Το ίδιο έγινε και με την Αχάια Κλάους, οι μετοχές της βγήκαν σε δημοπρασία και στην περίπτωση αυτή μεσεγγυούχοι ήταν ένας Ελβετός κι ένας Έλληνας απ’ την Πάτρα. Βγήκαν 200 μετοχές κι αυτός που συγκέντρωσε τις περισσότερες –που ανήκαν στη μοναδική κληρονόμο του Κλάους, την Αμαλία, την κόρη του, αλλά και στις αδελφές της γυναίκας του και σε ευρωπαϊκές εταιρείες– ήταν ο Βλάσιος Αντωνόπουλος, έμπορος σταφίδας που καταγόταν από την περιοχή της Βλασίας των Καλαβρύτων.

Εκεί ο Γουσταύος είχε βρει τη Δεμέστιχα σε υψόμετρο 700-900 μέτρων. Έτσι η οινοποιία στον 20ό αιώνα ανήκε στον Βλάση Αντωνόπουλο και μετά στα παιδιά του, Κωνσταντίνο, Ανδρέα και Αλέκο. Είχε κι έναν τέταρτο γιο, τον Βασίλη ή Λαλάκη, ο οποίος διαφώνησε με την οικογένειά του και έφυγε, δημιούργησε τη δική του οινοποιία στη Θήβα, τον Κάβειρο. Ο Βασίλης παντρεύτηκε την κόρη της Κατίνας Παξινού και ήταν ο μπαμπάς του Αλέξανδρου Αντωνόπουλου, του ηθοποιού, και του Φαίδωνα. Ενδιαφέρον, επίσης, έχει και η πολυεθνική κοινότητα που δημιουργήθηκε εκεί και διατηρήθηκε μέχρι το 1980, με τους Ιταλούς, τους Μαλτέζους, τους Έλληνες και τους Γερμανούς που έμεναν μέσα στην οινοποιία.

✔ Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

Το 1972 ο Τζέφρι Ρόμπερτς, ο Βρετανός συγγραφέας του βιβλίου Η βιβλιοθήκη του Στάλιν, ήταν 20 ετών και μόλις είχε αρχίσει να συγκροτεί τη δική του, προσωπική βιβλιοθήκη. Ένα από τα πρώτα αποκτήματά του ήταν μια μεταχειρισμένη αγγλόφωνη συλλογή δεκατριών τόμων με τα Άπαντα του Στάλιν. Ο Ρόμπερτς δεν ήξερε τότε ότι η έκδοση των Απάντων των Σοβιετικών ηγετών ήταν μια βιομηχανία στην αλήστου μνήμης ΕΣΣΔ, την Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. Τα Άπαντα του Στάλιν ήταν προγραμματισμένο να εκδοθούν σε δεκαέξι τόμους. Εκδόθηκαν τελικά δεκατρείς στο διάστημα από το 1946 έως το 1949. Τους υπόλοιπους τρεις τους έφαγε η μαρμάγκα της αποσταλινοποίησης. Η ολοκλήρωση του έργου ακυρώθηκε μετά την αποκήρυξη του Στάλιν από τον Χρουστσόφ στο 20ό Συνέδριο του Κόμματος το 1956.

Το απόκτημα, όμως, αποδείχτηκε προφητικό. Στα χρόνια που ακολούθησαν ο Ρόμπερτς αναδείχθηκε κορυφαίος ιστορικός της σοβιετικής ιστορίας. Και το 2022, πενήντα χρόνια μετά από εκείνη την αγορά, ο Ρόμπερτς εξέδωσε τη συναρπαστική ιστορία της «βιβλιοθήκης του Στάλιν». Ο Ρόμπερτς, που είναι σήμερα ομότιμος καθηγητής του University College Cork της Ιρλανδίας, δείχνει στο βιβλίο πώς ο Στάλιν, «ο αιμοδιψής τύραννος, ο μηχανορράφος πολιτικός, η παρανοϊκή προσωπικότητα, ο φανατικός ιδεολόγος, ο επαναστάτης, ο θεμελιωτής κράτους, ο εκσυγχρονιστής, το τέρας, η ιδιοφυΐα, ο γενοκτόνος, ο πολέμαρχος», ήταν και διανοούμενος, αφοσιωμένος σε ατέλειωτο διάβασμα, συγγραφή και επιμέλεια εκδόσεων. Ο Ρόμπερτς μας λέει ότι τα βιβλία οδήγησαν τον Στάλιν στην επανάσταση και ήταν εντελώς απαραίτητα για «την αυτονομία του ως πολιτικού δρώντος».

Ο Στάλιν, για όσους δεν ξέρουν τη βιογραφία του, είχε δεχθεί υψηλής ποιότητας εκπαίδευση από την Ορθόδοξη Εκκλησία της Γεωργίας. Προοριζόταν για παπάς. Το 1888 εισήχθη στο εκκλησιαστικό σχολείο του Γκόρι στη Γεωργία. Ήταν τόσο καλός μαθητής που το εκκλησιαστικό συμβούλιο τον είχε απαλλάξει από τα δίδακτρα, του είχε χορηγήσει δωρεάν διδακτικά βιβλία και του είχε δώσει ως έπαθλο τη γεωργιανή έκδοση των Ψαλμών του Δαβίδ με ιδιαίτερη αφιέρωση. Τον Μάιο του 1894 έδωσε εξετάσεις στη Θεολογική Σχολή της Τιφλίδας, παίρνοντας σε όλα τα μαθήματα άριστα, που ήταν το πέντε (5), εκτός των Ελληνικών και της Αριθμητικής όπου πήρε τέσσερα (4). Μέσα σ’ αυτήν τη σχολή ο Στάλιν ήρθε για πρώτη σε επαφή με μαρξιστικές ομάδες μελέτης, μάλιστα τέθηκε επικεφαλής τους. Το 1898 εντάχθηκε στο Ρωσικό Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα και τον Μάιο του 1899 εγκατέλειψε τη Θεολογική Σχολή. Πάντως, μέχρι τότε, το βιβλίο που είχε μελετήσει περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο ήταν η Βίβλος. Σε αυτήν τη μακρά φοίτησή σε εκκλησιαστικές σχολές στηρίχτηκαν διάφορες θεωρίες για τον κρυφά «ορθόδοξο Στάλιν», όταν ο ίδιος ήταν πλέον μπολσεβίκος. Ποτέ δεν αποδείχτηκε όμως ότι παρέμενε κρυφά πιστός, ότι προσευχόταν και ότι διάβαζε τη Βίβλο.

Ο Στάλιν άρχισε να φτιάχνει την προσωπική βιβλιοθήκη του μετά την επανάσταση του 1917. Μπορούσε να βρίσκει και να διαβάζει τα πάντα, μολονότι από το 1922 η σοβιετική εξουσία εγκαθίδρυσε ένα περίτεχνο και σκληρό σύστημα λογοκρισίας. Η υπηρεσία λογοκρισίας, η Γκλαβλίτ, απασχολούσε χιλιάδες υπαλλήλων. Ένα από τα καθήκοντά τους ήταν να εκκαθαρίσουν τις βιβλιοθήκες από επικίνδυνα βιβλία. Κατά τα πρώτα χρόνια επικεφαλής των εκκαθαρίσεων ήταν η σύντροφος του Λένιν, η Ναντέζντα Κρούπσκαγια. Στη δεκαετ��α του 1930 και στο αποκορύφωμα της σταλινικής τρομοκρατίας αφαιρέθηκαν από τις βιβλιοθήκες και από το δίκτυο εμπορίου βιβλίων 16.453 τίτλοι και περισσότερα από 24 εκατομμύρια αντίτυπα.

Από το 1917 έως το 1925 η βιβλιοθήκη του Στάλιν έφτασε να αριθμεί χιλιάδες τίτλους. Τον Μάιο του 1925 αποφάσισε να την ταξινομήσει και πρότεινε ο ίδιος τις κατηγορίες: όχι ανά συγγραφέα αλλά θεματικά. Υπέδειξε 31 θεματικές ενότητες, όπως φιλοσοφία, ψυχολογία, ρωσική ιστορία, διπλωματία, Η θέση των εργατών, συνδικάτα αλλά και μυθοπλασία, κριτική τέχνης, λεξικά, απομνημονεύματα κ.ά. Ονομαστικά ζήτησε να ταξινομηθούν τα βιβλία των Λένιν, Μαρξ, Ένγκελς, Κάουτσκι, Πλεχάνοφ, Τρότσκι, Μπουχάριν, Ζινόβιεβ αλλά και τα βιβλία του Γάλλου σοσιαλιστή Πολ Λαφάργκ. Ο Στάλιν και όλη η γενιά του θαύμαζαν τον Λαφάργκ λόγω του βιβλίου του Το δικαίωμα στην τεμπελιά. Ο Λαφάργκ ήταν παντρεμένος με την δεύτερη κόρη του Μαρξ, τη Λόρα. Και οι δυο τους αυτοκτόνησαν μαζί το 1911. Αλλά, παρά την αυτοκτονία, που θεωρούνταν αντιεπαναστατική πράξη, ο Στάλιν είχε πολλά βιβλία του Λαφάργκ στη βιβλιοθήκη του.

Λέγεται ότι η βιβλιοθηκονόμος του Στάλιν ήταν η Σουσάνικα Μανουτσαριάντς, που ήταν και η βιβλιοθηκονόμος του Λένιν μέχρι τον θάνατό του το 1924. Μάλιστα η Σουσάνικα είχε δημιουργήσει τη σφραγίδα ex libris του Στάλιν «Biblioteka I.V. Stalina». Συνάδελφος της Σουσάνικα στο γραφείο του Λένιν ήταν η Ναντέζντα Αλληλούγεβα, η δεύτερη σύζυγος του Στάλιν και μητέρα των παιδιών του Βασίλι και Σβετλάνα. Η Ναντέζντα αυτοκτόνησε το 1932. Ήταν «μια φευγαλέα φιγούρα του σταλινικού σύμπαντος». Τα αίτια και οι συνθήκες του θανάτου δεν έγιναν γνωστά και η αυτοκτονία της αποσιωπήθηκε. Από τη δεκαετία του 1930 το γυναικείο ζήτημα και οι έμφυλες σχέσεις αντιμετωπίζονταν πολύ συντηρητικά σε σχέση με τα πρώτα χρόνια της επανάστασης. Ο Στάλιν ήταν επίσης ομοφοβικός (το 1934 η ομοφυλοφιλία απαγορεύτηκε). Κι ενώ δεν ήταν αντισημίτης, αξιοποίησε ή αποδέχτηκε τον αντισημιτισμό, όπως γράφει ο Ρόμπερτς, για να προωθήσει την εκστρατεία κατά του κοσμοπολιτισμού κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1940 και μέχρι τον θάνατό του το 1953.

Η βιβλιοθήκη του Στάλιν θεωρούνταν κάτι το ιερό. Στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς τα χιτλερικά στρατεύματα πλησίαζαν τη Μόσχα, η βιβλιοθήκη είχε τοποθετεί σε κιβώτια που στάλθηκαν στη Σαμάρα, στη νοτιοανατολική Ρωσία. Μετά τον θάνατο του Στάλιν, υπήρχε σχέδιο να μετατραπεί η ντάτσα του κοντά στη Μόσχα σε μουσείο αφιερωμένο στη ζωή του, όπου θα έβρισκε θέση και η βιβλιοθήκη του. Ο Χρουστσόφ, όμως, ακύρωσε το σχέδιο αυτό και δρομολόγησε τη διάλυση της βιβλιοθήκης. Ευτυχώς κάποιοι αρχειονόμοι διέσωσαν περίπου τετρακόσια βιβλία που είχαν διαβαστεί και σχολιαστεί από τον ίδιο το Στάλιν καθώς και μερικές χιλιάδες που ταυτοποιήθηκαν ως μέρος της συλλογής του. Η τραγική ειρωνεία είναι ότι αυτά τα τόσο σημαντικά κατάλοιπα της βιβλιοθήκης του δικτάτορα είναι σήμερα προσβάσιμα χάρη στους Αμερικανούς. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 ο Τζόναθαν Μπρεντ, εκδότης του Yale University Press, πήγε στη Μόσχα και διαπραγματεύτηκε τη δημιουργία του ψηφιακού αρχείου Στάλιν, το Yale’s Stalin Digital Archive.

Είναι φυσικό πολλοί τίτλοι από τη βιβλιοθήκη να αφορούν τη μαρξιστική φιλοσοφία, την οικονομία, την πολιτική κ.λπ., αλλά υπάρχουν και τίτλοι για τη ρωμαϊκή και αρχαία ελληνική ιστορία. Τον Στάλιν ενδιέφεραν επίσης οι βιογραφίες για τον Μεγάλο Πέτρο και τον Ιβάν τον Τρομερό· ίσως να ταυτιζόταν μαζί τους. Πολύ ενδιαφέρον έχει όμως η λογοτεχνία. Έργα του Τουργκένιεφ, του Ντοστογιέφσκι, του Πούσκιν, μεταφράσεις στα ρωσικά έργων του Τζακ Λόντον ή του Μαρκ Τουέιν, όπως το Ένας γιάνκης του Κονέκτικατ στην αυλή του βασιλιά Αρθούρου, του Ουγκό, του Σαίξπηρ, του Φλομπέρ. Στο βιβλίο του Μαξίμ Γκόρκι Ο θάνατος και η κόρη υπάρχει σχόλιο του Στάλιν ότι «αυτό το έργο είναι πιο δυνατό από τον Φάουστ του Γκαίτε». Αγαπούσε επίσης τον Ντίκενς. Ο Ρόμπερτς παρατηρεί ότι «ένα στοιχεία του Ντίκενς που εκτιμούσαν οι πουριτανοί μπολσεβίκοι, όπως ο Στάλιν, ήταν η πλήρης απουσία από τα έργα του της ενσώματης σεξουαλικότητας». Πολλά ��πό τα σχόλια του Στάλιν (τα «πομέτκι») στα περιθώρια των σελίδων ήταν του τύπου «χα χα», «αρλούμπες», «ανόητος», «κάθαρμα», «παράτα μας» αλλά και «ναι, ναι», «συμφωνώ», «σωστά», «έτσι είναι». Το λογοτεχνικό γούστο του Στάλιν, όπως και του Λένιν, ήταν συμβατικό και συντηρητικό.

Ο Ρόμπερτς γράφει ότι από την εποχή της ανακάλυψης των υπολειμμάτων της προσωπικής βιβλιοθήκης του Στάλιν πολλοί ανέτρεξαν στα βιβλία για να βρουν τι ήταν αυτό που έκανε «τόσο φρικαλέα την διακυβέρνησή του». Δεν υπάρχει όμως τίποτα κρυμμένο εκεί, γράφει ο Ρόμπερτς. Όλα είναι σε κοινή θέα. Η πολυσυζητημένη παράνοια του Στάλιν δεν ήταν προσωπική αλλά πολιτική. Ας πούμε, η μαζική δολοφονική καταστολή που εξαπέλυσε τη δεκαετία του 1930 πυροδοτήθηκε από την αντίληψη που είχε διαμορφώσει περί μιας τρομερής υπαρξιακής απειλής που αντιμετώπιζε το σοβιετικό κράτος.

Το βιβλίο του Τζέφρι Ρόμπερτς (στην πολύ καλή μετάφραση του Βαγγέλη Τσίρμπα) μας βοηθάει να κατανοήσουμε και τη σημερινή Ρωσία. Να κατανοήσουμε τον ίδιο τον Πούτιν, ένα είδος σταλινοτσαρικού ηγέτη.

✔ Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

I fall in love with details.

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?

[justforbooks]

I fall in love with details.

Daily inspiration. Discover more photos at Just for Books…?