odentondocumental - Tumblr blog

[odentondocumental]

A RODAXE

Está sendo un proceso moi enriquecedor posto que sodes moitas as persoas envolvidas no proxecto de moi diversas formas: mecenas, enlaces, informantes, axudantes, colaboradoras... e isto fai que para nós sexa aínda máis satisfactorio traballar e investigar arredor deste tema.

Nos meses de xullo e agosto estivemos gravando nas seguintes localizacións: Beariz, Rubiá, Maside, Sandiás, Allariz, Paderne, O Saviñao, Nigrán e Vilar de Santos. Estas son só algunhas das fotografías da gravación.

[odentondocumental]

“Compraba ata 40  quilos de cornello nun día de feira eu só"

"Chámome Antonio Vázquez Fernández, teño 90 anos e son de Dacón (Maside). Comecei a traballar de comerciante aos 13 anos ata os 70 que me xubilei. Eu compráballe o cornello ás mulleres en todas as feiras: Lalín, Monterroso, As Cruces, Chantada, Arzúa, A Golada, Bandeira, Carballiño… tódolos días había feira! Secadra traía 30 ou 40 quilos nun só día de feira. Eu só. Había quen lle mesturaba cachos de pedra pero eu trampas non facía, sempre andaba ao legal.   O xamón daquela estaba moi barato, por aí a 7 pesetas ou 8. O cornello nos anos 50 xa valía moito, o máis caro foi a 1.100 pesetas o quilo."

Na foto, Antonio diante do baixo que foi o seu negocio

[odentondocumental]

“Cornijolo”de contrabando

“Também se fazia contrabando com a cravagem” cóntanos Ramiro Lópes, veciño da aldea de Vilarelho da Raia, moi próxima ao concello ourensán de Mandín.

Cando lle preguntamos a Ramiro polo nome dese fungo negro que sae no centeo rapidamente el di “cornijolo” e tamén “cravagem”. Apañouno cando tiña 14 años. Era bo que secase ben ao sol para que non se estragase. “Andaba muito a gentinha a vender a migalha, aquele tinha um meio, aquele tinha outro meio quilo…” lembra.

“O ‘cornijolo’ não se comia porque era preto. Isso era um veneno. É verdade. Todos sabiam que não se podia comer” Cóntanos que o fungo só se separaba da fariña nas máquinas, nelas só caía o gran pequeno e o grande saía para fóra separado na limpadora. O outro, o negro, ficaba separado. Antes de haber a máquina, cando se mallaba a man, ía todo xunto, gran e fungo. Ramiro nunca escoitou que lle fixese mal a ninguén.

“No contrabando fazia-se um pouco de tudo. O café era a principal mercadoria, mas pela fronteira podiam passar 100 ou 200 Kg. de cravagem num só dia. O contrabando de cravagem era mais da Galiza para Portugal” conta Ramiro.

Ramiro di que no seu país se consumía moito caruncho de centeo e que o destino era cara a capital. Seica eran os gobernos os que sabían o que facer con el. Coméntanos que era usado para materiais de guerra. É posible que o feito de que o volframio fose coetáneo do fungo confundise o relato de Ramiro.

Conta orgulloso como acarretou as pertencias dos Borbóns de Portugal a España despois do 25 de abril. “Fui eu quem lhe levei tudo, móveis de luxo e até potes de ouro...” Sabe que como contrabandista podía tamén dominar á guardia “Já sabes como é”, dinos. “Quando o negocio dá, dá para todos”. </p>

[odentondocumental]

Mª Francisca Rodríguez Cabanas (Paderne, 1930) gravada polo seu fillo Francisco Maceira en Ferrol

[odentondocumental]

Domitila da Portela (1934, Rodeiro). Moitas grazas a María Roca por achegarnos este material tan xeitoso da súa avoa ao proxecto.

[odentondocumental]

Medre o pan e a paz

Paula Godinho é antropóloga, investigadora no Instituto de Historia Contemporánea e profesora aso­ciada no Departamento de Antropoloxía da Facultade de Ciencias Sociais e Humanas da Universidade Nova de Lisboa. Ela asistiu á presentación deste proxecto que fixemos no Museo do Pobo e comentounos que podía botarnos unha man cos contactos da raia. O máis pronto que puidemos, quedamos con ela para tomar un chocolate quente e conversar sobre a “cravagem do centeio”, o que no norte chamamos dentón,  grao de corvo ou caruncho e que en Portugal tamén recibe os nomes de “dente de cão”  ou “esporão”.

Falamos dos rituais que había arredor do pan. Ela contounos que cando sacaban o pan do forno era un momento moi especial. Un momento sagrado. Con todos os pans metíase un bolo pequeno. Nada máis sacalo do forno, abríase e o fume que saía dicíase que era para as almas. Logo, botábaselle manteiga ou aceite e repartíase entre todas as persoas que estaban no forno.

Paula contounos que os fornos tamén tiñan unha importante carga sagrada. Antigamente, as persoas sen teito tiñan dereito a durmir nos fornos comunais porque eran lugares quentes.

Ela investigou moito sobre todo o que ten que ver co pan no norte de Portugal, comparitindo o labor de amasar coas persoas que xa tiñan esta aprendizaxe no seu cotiá. Paula explicounos que o pan se facía de oito en oito días e era de centeo. Logo, cubríase con panos de liño. Cortar o pan era un asunto de mulleres e sempre o facían movendo o coitelo de fóra cara o seu corpo.

A merenda foi chegando á súa fin e Paula deu fin a conversa compartíndonos esta bendición do pan: “Cresça o pão no forno. A paz pelo mundo todo. San Vicente sexa crecente. E São Mamede te levede. São João te faça bom pão”.

[odentondocumental]

“A medicina popular mestura coñecementos etnobotánicos, relixión e maxia”

Están sendo moitos os libros de antropoloxía que estamos devorando, que nos adentran en planos que viaxan moi á par da nosa idea de documental. Títulos de Carmelo Lisón Tolosana, Mariño Ferro, Vicente Risco... No proceso de documentación tamén quixemos falar en persoa con Rafael Quintía, antropólogo, profesor e escritor galego, ademais de presidente da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA), unha das entidades que mostrou o seu apoio á realización deste proxecto.

Con el falamos do pan como alimento e da súa importancia e estreita relación coas comunidades agrarias e ás súas dinámicas de traballo comunitario, nos muíños, nos fornos... O pan era a base da alimentación, “podíase autoproducir e garantizaba a autosuficiencia alimentaria”.

Antes dicíase que as fincas estaban a “pan”, referíndose a que estaban sementadas de centeo, isto dá mostra da importancia que tivo o cereal. Algunhas das nosas testemuñas tamén lle chaman así ao centeo, collendo o todo pola parte, mesmo na actualidade.

O pan dobremente sagrado

“O pan é sagrado ata tal punto que cando se moen os sacos de fariña protéxense facéndolles cruces, tamén se lle fan cruces aos muíños e aos hórreos. A forma de partir o pan, cando amasas... tamén se lle fai cruces ao pan. Todo isto fálanos do carácter sagrado deste alimento”, comenta Quintía. O pan adquire co cristianismo un novo carácter simbólico, polo cal o pan é o corpo de cristo. O pan “é sagrado e é dobremente sagrado porque tamén é a base da alimentación”.

O pan para a comunicación co máis alá

O pan tamén é unha das ofrendas que se fai en moitos santuarios, para quitar o mal de ollo ou como elemento oracular. “Isto xa o falaba San Martiño de Dumia e incluso hoxe se pode ver en San André de Teixido, onde a xente vai á fonte e bota migas de pan e en función de se flotan ou non é a resposta” di Quintía. “Trátase de ritos oraculares que están documentados incluso na Grecia Clásica: un método de comunicarse con esas entidades (neste caso, agora, adxudicadas ao santo) que habitan na auga é a través do pan.”

O caruncho na medicina popular

Como xa comentamos noutras entradas deste blog, o caruncho que nace no centeo tivo usos medicinais vinculados á saúde das mulleres. “A medicina popular mestura coñecementos etnobotánicos, relixión e maxia, todo misturado” de aí que moitas veces as aplicacións dos remedios sexan repetidos nove veces ou que sempre haxa que confíar na gracia de Deus e da Virxe María, para dar peche ás oracións sanadoras.

Quintía tamén ten feito recolla sobre este usos  do caruncho das parteiras, “usábano disolto na auga con azucre moreno, para as dores do parto a para facilitar o parto e tamén para o libramento” e tamén para técnicas abortivas. “Dicíanme que era importante o secado, á sombra pero en días de sol de verán. Poñían un pano e alí estendíano e secábano a sombra. Non lle podía dar o sol.”, comentanos o antropólogo.

O gran de corvo e o lume

O caruncho ou gran de corvo se se inxire pode producir graves intoxicacións ou a enfermidade do ergotismo, que en Galicia se denomina Fogo de San Antón ou Fogo ardente. “O lume en San Antón Abade é avogoso para esconxurar as posesións e sempre se representa con lume” isto conecta co ergotismo, pois un dos síntomas é o ardor insoportable da pel.

En grande parte de Galicia o caruncho ou dentón tamén é denominado como gran de corvo, pode que pola súa cor negra ou por outras vinculacións relacionadas coa morte. “Os animais nocturnos e os animais carroñeiros asócianse á morte. Hai a crenza de que a morte sempre avisa. A presenza de corvos, curuxas é un dos sinais” explica Quintía.

A nós o reloxo avisounos da hora de voltar a Santiago logo desta grata conversa que se podería prolongar horas e horas. Máis bibliografía, máis arestas que observar e aínda con máis incógnitas a despexar.

[odentondocumental]

“Quen o tomaba paría ou morría”

Un xoves á tardiña fomos a Olas, no concello de Mesía. Na unitaria que aínda ten vida, faise todas as semanas unha xuntanza para lembrar e contar uns contos. Chámanlle o “taller da memoria”. Alí fomos preguntar sobre o caruncho, que así se chama o fungo negro na zona.

Recibíronnos seis mulleres de entre 68 e 88 anos todas elas da parroquia de Olas. De esquerda a dereira na fotografía: Josefina (76), Dosinda (77), Jesusa (83), Jesusa (78) Jesusa  (68) e Jesusa  (88). Si, liches ben. Catro Jesusas. Non foi complexo lembrar os seus nomes.

A continuación facemos unha recompilación da conversa que tivemos con elas e das reflexión máis interesantes que nos contaron nese taller da memoria.

- Os animais pouco centeo comían, comíao a xente.

- O centeo non era para máis que facer a mestura do pan...

- ...e para o caruncho!

- O caruncho? Botaba caruncho, uns cousos negros, e vendíase, e comprábano.

- Dicían que ía para a penicilina...

- Eu non sei para que era, comprar, comprábano.

- Eramos tres irmás. Cos cartos do caruncho fixemos tres abrigos. Fixemos tamén para traxes… e todo do caruncho que do resto non había.

- Ás veces botábanlle auga para que pesase máis… había vendedores e revendedores. Había un que coñecía a trapeleada e viña por el, ese si que fixo bos cartos daquela!

- Uns anos saía máis cargado ca outros. Dicían que ás veces había algún no trigo pero eu só o vin no centeo. No trigo non o acordo.

(...)

- Dicían que o caruncho que o apañaban e que moito o gardaban para darllo a unha muller canto estaba en estado. Cando lle daba o dor, dábanlle o caruncho.

- Con auga?

- Si, pero quen o tomaba paría ou morría.

(...)

- Hai ben anos que non o vexo o centeo.

[odentondocumental]

A semana pasada presentamos o proxecto de “O Dentón” en Bico de grao S.Coop.Galega, Lugo.  Ademais de ver o vídeo promocional do proxecto, contámoslle ás persoas asistentes como está sendo o proceso de documentación e algunha anécdota. Celebramos que xa conseguimos o financiamento mínimo na campaña de micromecenado para a rodaxe deste documental. “O Dentón” é imparable! Agora aínda podemos chegar ao financiamento óptimo ata o 24 de abril.

Fotografías: Bico de grao

[odentondocumental]

O centeo recóllese en San Antón

Dende que comezamos a investigar sobre este fungo démonos de conta de que case todas as persoas galegas maiores de sesenta anos tiveron algunha relación con este parásito. Por isto, lanzamos un convite polo facebook para que a xente preguntara polo dentón nas xuntanzas familiares. Deste xeito, chegaron a nós tesouros sonoros en forma de audios de whatsapp. Queremos aproveitar este artigo para reiterar o noso agradecemento a estes/as xenerosos/as correspondentes: Anxo Saborido, Sabela Pernas, Violeta González, Jéssica Rey, Eva Cameán, Verónica Váquez-Penas, Ánxela Carril, Dennis Álvarez e a outros/as moitos/as que aínda nos estades a enviar información.

Resulta moi interesante seguir atopando coincidencias nas testemuñas. Todas concordan con Delfín Ríos Crespo (A Graña, parroquia de Requián, Betanzos, 88 anos) en que “foi unha época moi pequena. No corenta e tantos, por aí”. Josefa Lamas Novo (San Xoán de Alba, 94 anos) conta que “con quince anos andabamos ao dentón e levabámosllo á farmacia a Vilalba a vendelo para medicina. Eran os cartos cos que me quedaba eu. A min paréceme que o dentón era para os partos pero xa non o lembro ben. Eu nos meus partos non o usei.” Divina Ledo Domínguez (salvaterrá residente en San Mateo, Ponteareas) de 85 anos, chámalle cornello e di que “para ter un quilo del tiñas que ter bastante centeo, que non o había”. Todas e todos coinciden en que era un traballo que adoitaban facer os nenos e as nenas porque facía moita calor, xa que como explica Divina “o centeo recóllese en San Antón, en xuño. Aí é cando se sega”.

Carme Pazos Moreda (San Pedro de Losón, Vila de Cruces, 94 anos) conta que “nunha ocasión tiñan unha leira mecha de cornello. Ía recolléndoo rego a rego, con moito coidado, pesaba moi pouco e que nesa leira chegou a recoller 2 kilos. Nesa época o centeo ía moi barato." Delfín tivo peor sorte, “na miña casa eu apañeino pero os cartos non os vin por ningún lado”.

De feito, nesa mesma conversa unha muller de Zobra dixo que o seu pai non segaba o centeo e o deixaba todo para apañar o cornello. E sen embargo Erundina Torres Lema (Agulada, Coristanco, 101 anos) di que centeo non se botaba moito, só os labradores porque para vender non valía. Pero no trigo tamén se daba o caruncho. E tamén se lle dicía á roupa cando estaba sucia de humidade que tiña caruncho, "que as prendas estaban acarunchadas". Isabel Suárez Fuciños (Ribadulla, Santiso, 75 anos) chámalle corvo. Ela comía pan de centeo que poñía sempre boca arriba porque "miña nai dicía que poñelo do revés era indicio de que había ladróns na casa."

Josefa Manteiga Noiés (Vilamaior de Ordes, 86 anos) explica como eran as regras no mercado. “Iamos á feira e buscabamos a quen nos pagara máis. Quen o compraba preguntaba: canto queres? E aí había que responder: canto nos das ti?”.

Arturo Soto Piedrafita (La Braña, Vega de Valcarce, O Bierzo. 85 anos) dálle o nome de cornecho a este fungo negro do centeo. Tampouco ten moi claro para que era pero aporta unha teoría: “Ao mellor para medicamentos. Para droga. Non sabes estas papoulas que saen encarnadas polos campos? Hai sitios que saen moitas. Sabes que fan? Droga. Iso díxomo a min o portugués. Nese campo que había aquí antes de facer esa rúa, que pasa por aí, por onde o meu garaxe, había moitas. E viñan os portugueses cunha camioneta ás papoulas. Eu un día díxenlles: que carallo! Para que vale isto? Isto non vale para nada! E díxome un así "despaciño". Faise droga. O cornecho tamén podía ser porque a droga sae das plantas”.

Aínda quedan moitas incógnitas no aire da interesante historia do dentón e esta experiencia de facer a documentación aberta énchenos de marabillosas sorpresas.

[odentondocumental]

goteo.cc/odenton

[odentondocumental]

Onte pola tarde o Museo do Pobo Galego acolleu a presentación de resultados do proxecto “O Dentón” no que atinxe á parte de documentación e guión do filme que realizará Illa Bufarda. Houbo ocasión para visionar o trailer empregado na difusión do crowdfunding. Esta campaña de micromecenado recaudará fondos para a seguinte fase do proxecto: a rodaxe, ata o 15 de marzo.

No acto, presentado por Concha Losada Vázquez, vicepresidenta do Museo, o público asistente puido degustar un pan de centeo 100% e escoitar moitas de anécdotas, coñecemento e ligazóns que propicia este fungo dos cen nomes.

Fotografías: Uxía Iglesias

[odentondocumental]

[odentondocumental]

Albert Hofmann, o químico que traballou para os laboratorios Sandoz terá moito que ver no devir desta historia.

[odentondocumental]

Sinónimo de aventura

  “Sendo aínda moi neno, meu pai apañaba o dentón que medraba no trigo e pagábanllo a uns poucos reais o quilo. Había que apañar horas e horas para lograr facerse cuns poucos cartos. El apañou durante semanas e cando xuntou o diñeiro que precisaba montou na súa bicicleta vella e foi a Lugo cumprir o seu soño: lucir no pulso un reloxo suízo de prezo elevado que garantía o paso de neno a mociño, pero de camiño á xoiería pasou polo escaparate da libraría “La voz de la verdad” e cambiou o soño do reloxo suízo por unha coleccion de vinte novelas de vaqueiros, das que sempre lle recordo falar con ese entusiasmo dos libros que sen ser necesariamente bos e educarte literariamente teñen os ingredientes de iniciarte na maxia das aventuras de papel. Dende entón, a palabra dentón é para min sinónimo de aventura. Meu pai era Antonio Rodríguez Ferreiro (Gracián, Castroverde, Lugo, 1937-2008)”

Historia achegada por Ánxela Gracián a través do facebook.

[odentondocumental]

Herbario do Departamento de Botánica da Facultade de Farmacia da Universidade de Santiago de Compostela.

Fotografías de Karlom

[odentondocumental]

As raíñas dos partos

Queridas lectoras e queridos lectores deste blog,

Miña avoa chamábase Dolores Rey e miña mamá chamábase Concepción. Acórdome da placa que tiña na porta: “María Concepción Braña Rey. Profesora en partos. Ela axudou a parir a tres xeracións. Algunha xente chamáballe a reina” e outra a filla da reina, polo apelido. Chegaba a onde podía en taxi pero moitas veces tiña que ir a cabalo. Un cronista chamáballe O anxo das parturientes de Vilalba. Era un traballo moi duro. Tamén o pasou moi mal, moito frío e non tiña parada. Ía dun lugar a outro sen coche nin nada.

A miña nai aprendeu da miña avoa. A miña avoa era parteira e naqueles tempos, eu teño revistas daqueles tempos, enxalzaban moito ás parteiras porque non había quen atendera os partos. E a raíz diso foi miña nai detrás. Miña avoa atendía familias podentes daquela época pero miña nai xa non.

Miña nai estudou en Santiago no ano 1925, creo que foi dos primeiros títulos que se deron. Asínao Alfonso XIII. Con ela estudaron só mulleres, daquela non había home ningún estudando para parteiro. Miña avoa aínda foi máis valente. Non sei en que ano se foi para Ferrol de ama de cría e alí non sei como aprendeu pero cando volveu xa sabía axudar a parir.

Eu do caruncho sei que se usaba pero eu nunca o vin. Sei que nalgún parto na aldea recollían o caruncho, cocíano e despois dábanlle a beber aquela auga e axudaba ás contraccións do útero. O que pasa é que nalgunhas ocasións dábanllo anticipadamente e o que facía era moito dano porque unha vez, miña mamá ao explorar a unha muller soamente por fóra xa lle notou que había unha ruptura uterina. A muller atopábase mal, tiña palidez e palpitacións suaves. Entón xa diagnosticou que foi debido ao que lle deron de beber na casa porque llo deran coa matriz completamente pechada. Iso tiña que ser nun momento concreto, cando xa asoman a cabeza e entón axúdache a aumentar as contraccións. Pero senón fai moito dano. A esta muller logo tiveron que quitarlle a matriz porque estaba rota.

O caruncho axuda a dilatar. Provoca contraccións, dor. O problema é que se está completamente pechado coas contraccións non vai para adiante. Se está cunha dilatación de 5cm. máis ou menos, aí non pasaba nada. Pero eu isto seino pola miña mamá, a min nunca me pasou.

Hai moito que xa non se usa iso. Non sei cando se deixou de usar pero no 55-56 xa non se usaba. A miña mamá contoumo despois co tempo pero eu xa tería 18 anos ou así.

O do caruncho debía de ser habitual porque o meu papá era un pequeno industrial e acórdome que comprara un quilo de caruncho que lle costara, naqueles tempos, creo que tres mil pesetas. Tívoo na casa un tempo e cando o quixo vender cada vez ía perdendo máis valor ata que lle pagaron moi pouco por el. Tería eu dez anos, no 42 ou así. Pobre, non lle saiu moi ben o negocio!

Co caruncho nunca se sabe...

Atentamente,

María Esther Álvarez Braña