#mouyu

[vaporlocke81]

"Mouyu Boarding School" by #deepAI

[hdtarih]

islamiyet öncesi türk tarihi

UYGURLAR:

Uygur  adi etnik bir ad olarak ilk defa bilge kağan yazıtında zikredilmektedir.kök türk devleti içinde kuruluş  devrelerini başlatmışlardır .kök türk hakimiyetini tanımak istemeyerek çin sınırına doğru çekilmişlerdir. Uygur adının manası şahin gibi hızlı hareket eden, orman halkı  ,çukur gibi anlamların yanında divani lügatü türkte kendi kendine yeten manasında kullanılır.uygurları bir boy halinegetiren sıhı chiyen olup 605 yılında kağanlık yapmıştır.köktürklerin ağır vergilerinden kuzeye göç ettiler.744 tarihinde kuruldu.ilk kağanı kutluk bilge kül kağandır.kutluk bilge ölünve yerine muyunçur kağan geçmiştir.bu dönemde uygurlar mücalelelere girişerek türk birliğini sağladılar ve sınırlarını genişlettiler.bu dönemde en iyi siyasi münasebetler çinlilerle olmuştur.talas savaşında arap ordularına yeenilen çinlilerden toprak alarak tarım arazilerine sahip oldular.muyunçurun ölümüyle oğlu mouyu gelmiş ve mani dinini benisemiş ve yayılmasını sağlamıştır. çinde çıkan iç karışıklıkları bastırmak için yardım etmiş ve bunu çinin iç işlerine karışma fırsatı olarak kullanmıştır.dokuz oğuzların çini yağma etme isteklerini kabul etmişsede veziri tunbaga tarkan buna asimile surunu nedeniyle karşı çıkmış ve 2000 kişiyi öldürerek kağan olmuştur ve çinle arasını iyi tuttu. göktürk yazıtlarından farklı olarak kendilerine ait balasagun  yazıtları bulumaktadır.ilk türk edebiyat eserlerini ortaya koydular.çinde mani dini için mabetler inşaa ettiler.uygur saldırıları sonucu devlet yıkıldı geriye kalanlar farklı bölgelere yerleşti ve kamsu uygurları-turfan uygurları olarak iki devlet kurdular.

KIZGIZLAR:

Varlıkları kesin olarak bilinen türk halklarındandır.820 yılı itabariyle uygurlarla mücadeleye girişmişlerdir.kırgızlar uygurların baş kentini ele geçirerek uygurlara son verdiler.tibet ve araplarla iyi ilişkiler kurmuşlardır.kırkızların uygur hakanlığını yıkarak ele geçirdikleri ötükende tutunamayıp buranın moğollara geçmesiyle orhun kültürünün ortadan kalkmasına sebep olmuşlardır.eski türk yurdunun birdaha geri gelmemek üzere moğullara geçmesinde rol oynamışlardır.

MANAS DESTANI:

Eski kırgız eseridir.dünyanın en uzun destanıdır ve şekillenmaye başladığı tarihten günümüze kadar olan olayların bir tarih derlemesidir.manas destanı yanlızca kırgızları içine almaz komşu ülkeler hakkında da bilgi verir.ilkdefa derleyen ve tanıtan çokan velihanov olmuştur.nezaman ortaya çıktığı tartışmalıdır.ilk katmanı tarih öncesi devirlere aittir.ikinci katmanında oğuz kağan gibi evsanevi kahramanları anlatmaktadır.üçüncü katmanında kırgızların moğollarla savaşını  içerir.dördüncü katmanda kırgızların tanrı dağlarındaki dönemini içerir.islamiyetten sınırlı ölçüde etkilenmiştir.

TÜRGİŞLER:

7-8 asırlarında yaşadılar.köktürk devletinin yıkılışıyla ortaya çıktılar.ilk kağanı baga tarkan ünvanlı uçele batı köktürk idaresinin eksikliğinden faydalanarak kendi ordusunu kurmuştur.bu devlete daha sonra sarı türgiş devletide denmiştir.uçele çinli ve kırgızlarlar köktürklere karşı ittifaka katılmış yapılan savaşı kaybederek esir düşmüştür.uçele bu savaşla itibarını kaybetmiştir.donarak ölene kadar herangi bir olayda adı geçmemektedir.yerine oğlu geçiş birlik sağlanamamış sarı ve kara türgişler olarak ikiye ayrılmışlardır.

KARA TÜRGÜŞ DEVLETİ:

İlk hakanları mohe dagan dır.bu devirde sınır genişletme mücadelesi verilmiştir.başkenti balasagun şehridir.sou-luo arplarla müçadeleye girişmiş islamiyeti  kabul etmeselerde saygı duymuşlar ve arapların maveraün nehir e ilerlemesini durdurmuşlardır.araplarla mücadele sırasında ölmüştür.739 yılındaki bu olay karşısında kara türgişler paniğe kapılmış ve araplar karşısında askeri bir güç olmaktan çıkmışlardır.

KARLUKLULAR:

İlk olarak isimlerine 5.yy da çin kaynaklarında raslanmaktadır.manası kar yığını dır.köktürklerin bir boyunu teşkil etmişlerdir.uygur ve basmirlerle birlikte köktürk hakanlığının yıkılmasına sebep olmuşlardır.talas savaşına sebep olmuşlar ve savaş sırasında müslümanların tarafında yer almışlardır.savaş sonucunda orta asyanın türk hakimiyetinde kalmasına sebep olmuşlardır.çin bundan sonra iç karışıklıklarla uğraşmış ve batıyla ilgilenememiştir.karahanlı devletinin asıl kütlesini oluşturmalarına rağmen daha sonra bu devlete karşı cepe almışlar ve huzursuzluk çıkardılar.940 senesindede türk kökenli bağzı topluluklar tarafından karluklulara son verilmiştir.

OĞUZLAR:

Anlamı tartışmalara sebep olsada boylar anlamına gelen fikir genel kabul görmektedir.bozok ve üç ok olarak ikiye ayrılmaktadır.mete döneminde çin kaynaklarının ifadesiyle 24 boydan meydana gelmektedir.rus kaynaklarında torkı –tork bizans kaynaklarında uz şeklinde belirtilmişlerdir.köktürklere kadar orta asyada kurulmuş en büyük devlettir.oğuz adına ilk olarak yenisey kitabelerinde rastlanır.liderlerin unvanları yabgudur ,nezaman tarih sahnesine çıktırkları ve isimleri bilinmemektedir.uğuzların kendilerine ait bir devlet olduğuna dair bilgiler el yakubinin eserinde bulunmaktadır.müslümanlarla iyi anlaşmışlar karluklularla sürekli mücadele içinde olmuşlardır.8yy da peçeneklerle birçok münakaşa yaşamşlar ve düşman olmuşlardır.10yy da ruslarla 11yy da bizansla mücadele etmişlerdir. 1043 lerde oğuzların son hanı şah melik in selçukluların eline düşerek idam edilmesi sonrasında oğuz birliklerinin çatışmasına ve zayıflayarak yıkılmasına sebep olmuştur.moğullarla başayıp rusların asyayı işgaline kadar geçen sürede oğuzlar asyanın kuruyuculuğunu yapmıştır.

SABARLAR:

Kelime anlamı sapan yol değişteren anlamına gelmektedir.kökenleri sibiryadakı ugor halkına dayandırılmaktadır.hükümdarları balak döneminde bizans sasani savaşında sasani imparatoruna asker göndermiş aynı zamanda bizans imparatorunada hediyeler göndererek ikili oynamıştır.bizans imparatoru sabarların ikili oynadığını öğrenince sasani hükündarı kubata elçi göndererek barış teklif etmiştir.bu bilgiden sonra kubat yanındaki sabarları ve balagı öldürtmüştür.balak ölünce yerine karısı boğarık geçmiştir.boğarık hakkında güçlü ve iyi bir kumandan denilmiştir.bizansa hediyeler göndererek bizansla müttefik olma yoluna gitmiştir.barış antlaşması 30 sene sürmüş haliyle sabarlarda yağma fırsatı bulamamışlardır.551 bizans sasani savaşında yine ikili oynamışlar savaşı sasaniler kazanmış ve sabarlar kafkasyaya çekilmek zorunda kalmışlardır.kök türklere bağlandılar.muhtemelen hazar kağanlığınınortaya çıkmasında rol almışlardır.

AVARLAR:

Hunlardan sonra karadenizin kuzeyi ve balkanlarda avarlar hakim olmuştur.1. köktürklerin yükseldiği dönemde çin yıllıklarında juan juan olarak geçen avarlar asya türklerini demirci olarak kullanmışlardır.552 yılında bumin kağan ve istemi han kardeşlerin avarlardan ayrılarak kendi devletlerini kurmaları avarları batıya çekilmeye zorlamıştır.bizansla dustça münasebetler kurmak için kandik i elçi olarak gönderdiler.balkanladan bulgar saldırılarına mağruz kalan bizans bu konuda avarları kullanmak isemişler bu yüzden elçiye iyi davranmışlardır.bundan sonra avarlar bulgarları daha kuzeye çekmişlerdir.slavlar üzerinende baskı kurmuşlardır.bu dönemde avarların başında bayan kağan bulunmaktaydı.orta avrupa ve balkanlarda geniş fetihlere girişilmiştir.bizans arazilerine yerleşmek isteyen avarları justinyanus reddetmiş bunun üzerine avarlar harekete geçmiş önce ticarette önemli bölgeleri ele geçirmişler ve bizans için tehlikeli bir komşu haline gelmişlerdir.573 senesinde bizansı vergiye bağlamış ,trakyaya kadar bizans topraklarını istila etmişlerdir.fokas adlı karakteri zayıf imparator başa geçince avarlar zayıflamaya başlamış ,hereklius adlı bir vali başa geçerek reformlar yapmış köktürklerin desteğini alarak avarları çöküntüden kurtarmıştır.avarlar bir müddet sonra zayıf düşerek dağılmışlardır.

HAZAR KAĞANLIĞI:

Doğu avrupada ilk büyük ve güçlü devlet kuran hazarlardır.kök türk devletinin etkisi azalınca devletleşmişlerdir. dönemin en önemli ticaret yolları üzerinde kurulmuşlardır.bu yüzden ekonomisi güçldür.bizansla ittifak imzalanmıştır.630 lardan sonra doğu avrupada önemli rol oynamışlardır. bizans la evlilik yoluyla akrabalık kurmışlardır.hazar leon ve çiçek bunlara örnektir. araplarla hazarlar arasında sürekli bir savaş hali olmuştur.bu savaşların son bulması mervan adındaki bir komutanın hazır kağanını yakalamasıyla son bulmuştur. rus oğuz ittifakıyla zayıflamış ve birdaha torparlanamamışlardır .hazarlara son darbeyi kıpçaklar vurmuştur.