#ciupag | Explore Tumblr Posts and Blogs

kovalflags · 3 years

Text

14) Polskie grupy etnograficzne CD.

Czarni Górale (także: górale rytersko-piwniczańscy, górale nadpopradzcy) – grupa etnograficzna ludności polskiej zamieszkująca obszar Beskidu Sądeckiego, należący do gmin Piwniczna-Zdrój i Rytro w powiecie nowosądeckim. Czasami górale z Piwnicznej i z Rytra uważani są za odmienne grupy. Od innych grup górali różnią się głównie strojami, a nazwa „Czarni Górale” związana jest z ciemnobrązowym (lub rzadziej czarnym) kolorem męskich ubrań, niespotykanym u innych. W związku z tym jest to góralszczyzna odmienna od górali podhalańskich, szczawnickich, żywieckich czy śląskich. W rejonie Piwnicznej-Zdroju mężczyźni noszą ciemnobrązowe portki (hołośnie) z wąskim czerwonym lampasem, ozdobione charakterystycznym węzłem rycerskim. Cuchy (płaszcze), zwane też guniami, także w ciemnobrązowym kolorze mają obszycia z granatowego, zielonego lub czarnego sukna. Do tego koszule białe, kamizelki czarne lub granatowe i wąski skórzany pas. Typowy góralski kapelusz otoczony jest sznurkiem z czerwonej wełny w przeciwieństwie do muszelek spotykanych na Podhalu. Czarni Górale zamiast ciupag używają giętych solidnych lasek zwanych kulami. Do charakterystycznych potraw Czarnych Górali zaliczyć należy kwaśnicę z grzybami na żeberkach lub gęsinie, kluski z tartych ziemniaków nazywane dziadkami oraz omaszczone skwarkami łomnicańskie pierogi z bryndzą.

Dobrzyniacy – grupa etnograficzna ludności polskiej zamieszkująca obszar dawnej Ziemi Dobrzyńskiej. Razem z Kujawiakami i Chełminiakami mówią gwarą kujawską dialektu wielkopolskiego. Z inicjatywy Stowarzyszenia Gmin Ziemi Dobrzyńskiej oraz Urzędu Miasta i Gminy Dobrzyń nad Wisłą powstał projekt odtworzenia wizerunku stroju dobrzyńskiego, który opracował doktor Aleksander Błachowski z Torunia.

Dolinianie – niegóralska ludność pochodzenia polsko-ruskiego zamieszkująca obszar wokół Sanoka, okolice Mrzygłodu oraz tereny na północ i wschód od Leska (wsch. Pogórze Bukowskie, połud. Pogórze Dynowskie), przede wszystkim Mrzygłód, Bukowsko, Sanok, Zagórz, Lesko, Nadolany, Wielopole. Na południu sąsiadowali z góralami ruskimi – Bojkami i Łemkami, na zachodzie – z Pogórzanami (Głuchoniemcami). Byli głównie rolnikami. Po II wojnie światowej część Dolinian została wysiedlona do Związku Radzieckiego, a w 1947 roku na Ziemie Odzyskane. W budownictwie występowała niemal wyłącznie zagroda jednobudynkowa, ze zrębem bielonym wapnem. Tradycyjnym pokryciem dachu była słoma, ale już przed I wojną światową pojawia się cementowa dachówka, gont, a nawet blacha. Cechą charakterystyczną dla doliniańskich chałup jest wnęka na szerokość stajni. Wsie Dolinian ciągnęły się przeważnie łańcuchem wzdłuż rzek.

Dzierżacy (Dzierżaki) – dawna grupa etnograficzna ludności polskiej, w okolicach Biskupizny i na wschód i na południowy wschód od niej, tj. obecnie obszar pogranicza powiatu gostyńskiego i rawickiego. W średniowieczu, Dzierżakami byli dziedzice ziemi tj. drobna szlachta i wolni wieśniacy-dzierżawcy. Etnograf Ludwik Gomolec przedstawił, że trudno wydzielić wsie, które ludność miejscowa uważa za zupełnie dzierżackie. Stwierdził, że Dzierżacy obejmują tereny pośród Biskupian, którzy z kolei mają inne pochodzenie (potomkowie dawnych chłopów w dobrach biskupich). Zamieszkiwali m.in. wsie Kołaczkowice i Dłoń, ale tereny na wschód od Krobii. W latach 60. XX wieku nazwa Dzierżacy była już zanikająca, ponieważ odzwierciedla bardzo dawne odległe stosunki społeczne i polityczno-prawne. Ludność ta posiadała własny dzierżacki strój ludowy.

Goloki (Golocy, Goloucy, Golouki) – mała grupa etnograficzna ludności polskiej mieszkająca na Górnym Śląsku, za Odrą, w części powiatu prudnickiego, na wschód od Prudnika. Podgrupa Opolan. Posługują się gwarą prudnicką, którą charakteryzuje brak mazurzenia, dyftongizacja samogłosek, wymowa ã we wszystkich pozycjach i pomieszanie we fleksji tematów twardych i miękkich, czyli też i po twardych jako końcówka: stari „stary”, żywi „żywy”. Nazwa „Goloki” pochodzi od nazwy miasta Głogówek. Małe grupy etnograficzne Goloków według Feliksa Pluty:

Cebulkorze,

Hery,

Kamieniorze,

Karpaciorze,

Klocorze,

Podlesioki (uogólniona przez dialektologów na całe ugrupowanie).

Górale czadeccy - grupa etnograficzna zlokalizowana w dolinie Kysuc (region Kysuce), w środkowo-wschodniej Słowacji, po południu od Przełęczy Jabłonkowskiej i słowackiego terenu: Pohorela. Początki śląsko-małopolskie. Górali czadeckich cechuje pewna odrębność względem Górali śląskich, co jest związane z innymi kierunkami wpływów na tę ludność. Omawiana grupa sąsiaduje od południa ze Słowakami, od zachodu z morawską ludnością czeską. Tereny na północ od Górali czadeckich zamieszkują Górale śląscy (pośród nich Jacki), na wschodzie Górale żywieccy. Gwary czadeckie charakteryzują się wpływami małopolskimi, śląskimi i języka słowackiego. Największe miasta regionu Górali czadeckich: Czadca i Turzówka. Zachodzący (z różnym nasileniem) na przestrzeni dziejów proces asymilacji językowej (zarówno dobrowolny, jak i przymusowy źródło), oddziaływał także na górali czadecckich o polskich korzeniach. Stefan Michalski w 1931 roku podawał, że w Czadeckiem mieszka ponad 13 tysięcy Polaków. Według słowackiego spisu powszechnego z 2011 roku w powiecie Czadca, narodowość polską deklarowało 69 osób, natomiast polski, jako język ojczysty, wskazało 75 osób. W początkach XIX wieku, z powodu przeludnienia rejonu czadeckiego, część tamtejszych górali przesiedliła się na Bukowinę, głównie w rejon Czerniowiec i Starej Huty. Ze względu na odrębność językową i wyznaniową w stosunku do miejscowej ludności ruskiej i mołdawskiej, górale czadeccy zamieszkujący Bukowinę pozostawali w izolacji, tym samym przechowali gwarę oraz charakterystyczny folklor. Obecnie przeważnie posługują się gwarą góralską (komunikacja prywatna) lub językiem ogólnopolskim (komunikacja kościelna); języki państwowe używane są w szkole i administracji. W latach 1945–1948 przeprowadzona została akcja repatriacyjna, skutkiem której ok. 5 tysięcy bukowińskich górali zostało przesiedlonych w okolice Żar, Żagania oraz na Pomorze Zachodnie.

Górale Kliszczaccy, Kliszczacy, Kliszczaki – grupa etnograficzna ludności polskiej zamieszkująca środkową część Beskidu Średniego, między górnym biegiem Raby i Skawy. Nazwa Kliszczacy użyta została po raz pierwszy przez Ludwika Zejsznera, podróżującego w 1838 r. doliną Raby. W 1848 r. relacja z tej wprawy ukazała się w „Bibliotece Warszawskiej”, a w niej następujący fragment:

"Zstąpiwszy z monotonnej wyżyny Beskidów, gdzie się wydaje, że martwa przyroda obrała swą siedzibę; gdzie nic wędrowca nie jest w stanie natchnąć, a przytłumiona roślinność zdaje się zapowiadać koniec dla życia organicznego; gdzie człowiek kraj ten zamieszkujący snuje się jak cień, upośledzony karłowactwem. [...] Skończył się tutaj biedny kraj Kliszczaków, czyli górali Beskidowych, a poczyna Podhale, kraj dzielnych mieszkańców".

W 1851 r. nazwę grupy wraz z jej etymologią podał Wincenty Pol, pisząc, że:

"[...] czternaście tylko wsi należy do tego małego rodu, dla różnicy w stroju przez szyderstwo Kliszczakami bywa nazywany (nosi bowiem w „kliszcz” ściągłe spodnie), sam siebie nazywa on jednakowoż Góralem".

Według Wincentego Pola miano grupy związane jest z wyraźną i szczególną cechą kroju spodni. Za Polem nazwę Kliszczacy powtarzają m.in. Józef Konopka w „Encyklopedii rolnictwa z wiadomościami związek z niem mających” (1874) oraz Bronisław Gustawicz w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” (1883). Gustawicz w haśle poświęconym Kliszczakom niemal dokładnie przytacza wyjaśnienie nazwy, którą:

"[...] uzyskali od pobratymczych rodów góralskich przez szyderstwo dla różnicy w stroju, a głównie od wąskich w „kliszcz” („kleszcz”) ściągniętych spodni. Zowią ich także góralami od Łętowni".

W początkach stosowania nazwa Kliszczacy budziła wątpliwości badaczy, jednak przyjęła się i wraz z rozkwitem badań etnograficznych uzyskała miejsce na mapach. Niejasna za to pozostawała kwestia kliszcza/kleszcza, od którego pochodzić miało początkowo negatywne przezwisko grupy. Szczególną uwagę zwraca się na spodnie, ponieważ to najprawdopodobniej od nich pochodzi przyjęta nazwa grupy. Spodnie Kliszczaków miały być ściągłe, czyli wąskie. Sebastian Flizak, etnograf i rodowity Zagórzanin pisał, że przed 1870 r. (w czasie, gdy pojawia się nazwa Kliszczaki) krój spodni noszony przez Zagórzan był dwojaki: spodnie średnio-szerokie, swobodnie opadające, ale nieopierające się na stopach i spodnie z szerokimi nogawicami rozciętymi u dołu od zewnętrznej strony. W miejscu rozcięcia przyszyta była kłapturka z tego samego sukna, zapinana na haftkę. Rozcięcie to nie służyło żadnym praktycznym celom, ponieważ spodnie były szerokie. Dopiero przed I wojną światową zapanowała moda na węższe portki i te musiały mieć z boku rozcięcie. Flizak dostarcza kolejnego ważnego argumentu potwierdzającego, że wprowadzony przez Pola do etnografii kliszcz ma związek z szerokością spodni:

"Obecnie [lata 30. XX w.] nogi młodej generacji tkwią w ciasnych, na podhalańską modłę skrojonych i przyozdobionych nogawicach. Gdyby przed 20 laty miejscowy parobczak wdział na siebie takie ubranie, stałby się przedmiotem szyderstw i nie śmiałby się w niem pokazać w kościele ani na jarmarku. „Widzicie, jakie to mo klyscoki” – szydziły jeszcze przed wojną dziewczęta z chłopaka, któremu krawiec uszył zbyt ciasne spodnie".

Na początku XX wieku zdobnictwo Kliszczaków określane było jako bardzo skromne, a spodnie, o których wspominają najstarsze źródła, w ogóle nie miały ozdób. W późniejszych latach były zdobione u przypora, kieszeni i wzdłuż nogawic szeroką niebieską lub czerwoną tasiemką, a u szczytu rozporka miały przyszyty pompon z czerwonej włóczki. Rozporki na dole spodni mogły być dekorowane żeberkowatymi naszyciami w kształcie jednokabłączkowych krzesiwek – taki wzór nazywano smrekami. Strój Kliszczaków składał się z koszuli płóciennej (tak u kobiet, jak i mężczyzn). Noszono sukienne spodnie w kolorze białym, sukienną kamizelkę o barwie ciemnoczerwonej lub niebieskiej. Używano szerokiego skórzanego paska zwanego „opaskiem”. Jako ubiór wierzchni nakładano gunię (nieco podobna do babiogórskiej cuchy). Na co dzień noszono również płócienne spodnie zwane „gaciami” u dołu zakończonymi frędzlami. Na strój kobiecy składała się oprócz koszuli spódnica lniana, która była tkana i farbowana na kolor granatowy oraz zdobiona drobnym wzorem w kolorze białym. Niekiedy można było spotkać również suknie z jednolitego materiału i w jednolitym kolorze. Odświętnie kobiety ubierały się w białe spódnice przykrywane z reguły czarną zapaską. Obuwie stanowiły kierpce. Wyznaczenie wyraźnych granic występowania Kliszczaków było zadaniem trudnym; pisał o tym w 1912 r. Seweryn Udziela wskazując na niewielki rozmiar grupy etnograficznej, graniczenie z góralami podhalańskimi i Krakowiakami (mieszanie się kultur na pograniczu). Informacje o granicach terenu zamieszkiwanego przez Kliszczaków podał Wincenty Pol, wymieniając miejscowości: Trzebinia (obecnie: Trzebunia), Stróża, Pścim (Pcim), Więciórka, Więcierza, Zawada (Zawadka), Bogdanówka, Tokarnia, Krzeczonów (Krzczonów), Skomielna Czarna, Lubień, Łętownia, Krzeczów, Tenczyn. Tuż po II wojnie światowej, Roman Reinfuss wyznaczył północną granicę regionu zamieszkanego przez górali w drugiej połowie XIX wieku na podstawie badań zasięgu stroju góralskiego, cech budownictwa oraz granic nakreślonych przez samych mieszkańców. Na obszarze kliszczackim granica ta przebiegła na linii: Sucha Beskidzka, Maków Podhalański, Jachówka, Zachełmna, Baczyn, Bieńkówka, Trzebunia, Stróża, Pcim. Na północ od niej Reinfuss umieścił pas wsi o charakterze przejściowym. Urszula Janicka-Krzywda uznawała za tereny kliszczackie na początku XX wieku zawierały się między miejscowościami Myślenice – Sucha Beskidzka – Rabka. Podobnie jak inni badacze, podkreślała, że grupa ta podlegała silnym wpływom krakowskim od północy i podhalańskim od południa i szybko traciła cechy, które pozwalałyby określić jej etnograficzną odrębność. Druga połowa XX w. i początek XXI w. to czas odradzania się lokalnej kultury. W 1956 r. w Lubniu powstał Regionalny Zespół Pieśni i Tańca „Watra”. W Tenczynie (gmina Lubień) działa Zespół Regionalny „Toporzanie” i „Mali Toporzanie” – początki historii zespołu sięgają 1973 r., ale nazwa funkcjonuje od lat 90. ubiegłego wieku. Grupa deklaruje kultywowanie tradycji Kliszczaków – obrzędów dorocznych i rodzinnych, codzienne zajęcia oraz folklor muzyczny. W Tokarni od 1976 r. działa Zespół Regionalny „Kliszczacy”, a od 1980 r. sekcja dla dzieci „Mali Kliszczacy”. W Bogdanówce w 2002 r. powstał dziecięcy Zespół Regionalny „Koskowianie”. Od 1970 r. w Pcimiu działa Zespół Regionalny „Pcimianie” oraz „Mali Pcimianie” (od 2005 r.). W Trzebuni działa kapela ,,Trzebuńskie Kliszczaki", powstała w 2015 r. a w 2017r. powstał Zespół Regionalny ,,Trzebunianie", wspólnie i oddzielnie prezentują tradycyjną muzykę kliszczacką. Na rubieżach regionu, który bywa uznawany za kliszczacki, działa od 2000 r. kapela „Kozinianie” z Kozińca w gminie Mucharz. W 2009 r. w Budzowie powstał zespół „Budzowskie Kliszczaki”. Podtrzymywaniu, kreowaniu i popularyzacji dziedzictwa regionu służą imprezy folklorystyczne odwołujące się do kliszczackich korzeni. Są to m.in.: Święto Kliszczaka (od 2004 r.) i Święto Pieczonego Ziemniaka i Karpiela (od 2011 r.) w Pcimiu, Biesiada Kliszczacka (od 2012 r., wcześniej Kliszczackie Lato) w Tokarni, Tuka (od 2006 r.) w

Bogdanówce oraz dożynki gminne. Na rzecz kultury działają także stowarzyszenia lokalne i regionalne, m.in. Towarzystwo Miłośników Skomielnej Czarnej i Bogdanówki (założone w 1999 r.) i Oddział Związku Podhalan w Skomielnej Czarnej (2005) oraz Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich. Kulturę Kliszczaków można poznawać w działających w okolicy muzeach – Muzeum Regionalnym „Dom Grecki” w Myślenicach oraz Muzeum im. Władysława Orkana w Rabce.

Górale Łąccy (także: górale biali, górale łącko-kamieniccy) – ludność zamieszkują teren, na którym stykają się trzy rozległe pasma górskie: Beskidu Wyspowego, Beskidu Sądeckiego i Gorców. Zbiegają się tu również granice powiatów: limanowskiego, nowosądeckiego i nowotarskiego. Do regionu tego zaliczani ze względu na ubiór, tradycje i gwarę. Zamieszkują oni również dolinę Kamienicy Gorczańskiej i mogą być również nazywani Góralami Kamienickimi. Według niektórych źródeł Górale Biali i Łąccy są osobnymi podgrupami: Górale Biali zamieszkują zachodnie części terenu Górali Łąccko-Kamienickich, zaś Łąccy wschodnią część. Ścisłe wytyczenie granic tejże grupy etnograficznej jest zadaniem niełatwym, a w wielu wypadkach praktycznie niemożliwym. Wsie leżące na umownej granicy lachowsko-góralskiej (Kadcza, Szczereż, Słopnice) mają cechy charakterystyczne obu regionów i można je uznać za wsie przejściowe. Samo przejście terenów góralskich w lachowskie odbywa się tak płynnie, że ciężko dokładnie te tereny rozgraniczyć i stwierdzić jednoznacznie, do jakiej grupy etnograficznej należą wsie przejściowe. Orientacyjnie można zatem powiedzieć, że wsie należące do terenu białych górali to:

od północy: Szczawa, Zalesie, Zbludza, Młyńczyska, Kicznia, Jazowsko, Czarny Potok, Szczereż, Kadcza, Słopnice (cztery ostatnie wsie są graniczne, mieszane – widoczne wpływy lachowskie i góralskie).

od zachodu: wieś Szczawa.

od wschodu: Gaboń

od południa: Szczawa, Zasadne, Kamienica, Zabrzeż, Zarzecze, Brzyna, Obidza, Łazy Brzyńskie.

Granica ma swe uwarunkowania geograficzne. Długie ramię, odchodzące w kierunku wschodnim od najwyższego szczytu Beskidu Wyspowego – Mogielicy (1171 m n.p.m.), w którym wyróżniają się wzniosłości Hali (913 m), Cichonia (929 m), Ostrej (928 m) i Jeżowej Wody (888 m) oraz również w tym samym kierunku ukształtowane stoki Modyni (1029 m), oddzielają wsie góralskie od lachowskich, położonych po północnej stronie. Granica zachodnia pokrywa się z zachodnimi obrzeżami Zalesia i Szczawy, ma swe oparcie w południowo-wschodnich stokach Mogielicy oraz masywach Jasienia (1012 m) i Myszycy (877 m), które poprzez przełęcz Przysłop (693 m) łączą się z rosochatymi Gorcami. Od szczytu Gorca (1230 m) granica ta przybiera kierunek południowo-wschodni, trzymając się tak właśnie ułożonego grzbietu górskiego, w którym wyróżniają się wzniesienia Wierchu Lelonek (955 m), Żdżaru (866 m), Twarogi (845 m) i Koziarni (603 m); na północnych zboczach tych szczytów położone są najdalej na południe wysunięte przysiółki Szczawy, Zasadnego, Kamienicy i Zabrzeży. Granica wschodnia ma swe oparcie w potężnym masywie Przehyby (1175 m), który schodząc ku dolinie Dunajca dwoma ramionami: zachodnim (Skałka – 1168 m, Przysłop – 832 m, Koziarz – 945 m, Sobel Tylmanowski – 811 m, Sobel Zarzecki – 730 m) i północnym (Wielka Przehyba – 1191 m) w sposób naturalny ogranicza wsie: Brzyna, Obidza i Gaboń. Obszar górali łąckich należał w średniowieczu do dóbr Klarysek starosądeckich. Zaś starostwo czorsztyńskie (od południa graniczące) i barcickie (graniczące do pd.-zach.) były zwartym kompleksem królewszczyzn. Granica pn.-zach. to historyczny styk latyfundium starosądeckiego z dobrami szlacheckimi, reprezentowanymi przez klucze ziemskie (wielkoporębski i dobrzański), należące do rodów magnatów czy posiadłości drobnej szlachty. Wsie do tej pory są skupione wzdłuż potoków, tworzą charakterystyczny układ łańcuchówek, zaś na stokach występują rozrzucone przysiółki. W budownictwie dominowała przede wszystkim zagroda wielobudynkowa, chociaż także ze względu na ukształtowanie terenu występowały też zagrody jednobudynkowe. Budynki wznoszono na zrąb, dachy kryto gontem lub słomą (w schodki i na gładko). Charakterystyczne były piętrowe spichlerze (pięterko wykorzystywano latem jako mieszkanie sezonowe).

Górale Orawscy, Orawianie (słow. Oravskí Gorali) – góralska grupa etnograficzna zamieszkująca Górną Orawę, region znajdujący się częściowo w Polsce, częściowo w Słowacji. Posługują się gwarą orawską. Mimo polskiego pochodzenia, ze względu na uwarunkowania historyczne, prawie wszyscy Górale Orawscy ze Słowacji oraz mała część z Polski mają słowacką świadomość narodową.

Górale pienińscy (zwani też szczawnickimi) – góralska grupa etnograficzna ludności polskiej zamieszkują głównie Pieniny Właściwe (m.in. Sromowce Niżne, Sromowce Wyżne, Szczawnicę, Krościenko nad Dunajcem, Hałuszową, Tylkę, Krośnicę, a także leżący na terenie Gorców Grywałd). Chociaż wiele elementów ich kultury znamionują wyraźne wpływy sąsiedniego Spiszu oraz Podhala, wykształcili przez wieki wiele cech wyróżniających ich jako osobną grupę etnograficzną. Tradycyjne budownictwo góralskie zachowało się w niewielkim stopniu przede wszystkim w Hałuszowej i Tylce. Architektura nieco podobna do podhalańskiej wzorowana była, zwłaszcza w Szczawnicy, na XIX-wiecznej zabudowie uzdrowiskowej z terenu Alp. Tradycyjny strój ludowy, szczególnie męski, zdecydowanie wyróżnia górali pienińskich. Jego typowymi elementami są: jaskrawoniebieska kamizelka z bogatym kolorowym haftem, noszona najczęściej do białej koszuli, oraz czarny kapelusz z paskiem imitującym sznur muszelek. Tak obowiązkowo ubrani są flisacy pienińscy, obsługujący spływ przełomem Dunajca. Tylko „od parady”, w niedziele i święta, czy podczas imprez folklorystycznych, można spotkać mężczyznę w białych góralskich portkach z wyszywanymi, najczęściej na czerwono, parzenicami, zwanymi sercówkami lub borytasami. Zanikają białe i brązowe cuchy jako wierzchnie okrycia, zdobione haftami z motywem korony – według tradycji, na pamiątkę wizyty króla Jana Kazimierza. Mniej charakterystyczny i obecnie rzadziej noszony ludowy strój kobiecy posiadał elementy podobne do innych znanych w polskich Karpatach: kwieciste spódnice (tzw. tybetki), haftowane zapaski, białe koszule z dużymi kołnierzami zdobione haftem, czarny lub czerwony gorset, a niekiedy też męska niebieska kamizelka i kierpce.

0 notes