#occo mahabad | Explore Tumblr Posts and Blogs

nerinaronahi · 3 years

Text

Helbestvanekî azadîxwaz, welatperwer û sosyalîst: Qanî – Occo Mahabad

Her millet bi çînan pêk tê. Her helbestvan jî girêdayî fikr û ramanekê ye. Qanî mîna Hejar, Goran, Hêmîn, Qedrîcan, Cegerxwîn baweriya xwe bi armancên çepî tîne û heta mirina xwe wek şairekî çepgir, yekîtîparêz, welatperwer tevgeriya, ji bo pêkhatina fikrên xwe her û her şer û tekoşîn da.

Ew şairê gundî, cotkar, kedkar û belengazan e lewma jê re gotine ku Şairê Bindestan. Em dikarin jiyana Qanî bi du heyaman tehlîl û şîrove bikin.Di heyama yekê de Qanî hê xort e di bin bandora fikrên metafîzîk û rûhanî ne. Hê hişmendiyeke çînî, netewî û civakî pê peyda nebûne. Di heyama duyemîn de diguhere, dibîne ku milleta Kurd di bin dagirkeriyeke giran de dinale, ne azad û serbixwe ye, feqîr û bindest hatine hiştin. Hewl dide ku xelkê xwe hişyar bike rake li ser piyan ku ji bo şoreşeke netewî, çînî şer bike û têbikoşe. Qanî ji bo xelkê xwe yê tê mêtîn û çewisandin bi helbestên xwe dibe roniyek û rêyek. Dixwaze ku ciwanên nezan ji bo pêşeroja neteweya xwe bi nivîs û çalakiyên watedar, welatê xwe ji bin nîrê serdestiya mêtîngehkaran rizgar bikin. Qanî li dijî emperyalîzm, faşîzm, û mêtîngeriyê wek şairekî azadîxwaz, welatperwer, çepgir û sosyalîst derdikeve pêşberî me.

Navê wî yê rastîn Mihemed Kabulî ye ji binemala Kabulî ye. Ev bi nasnavê Mamoste Qanî tê naskirin. Malbata wî giregirên naskirî ya vê herêmê ye. Qanî di sala 1898an de li gundê Dolaşê ku girêdayî Merîwanê ye hatiye dine. Kurê Şêx Ebdilqadirê Şêx Seîdê kurê Şêx Mihemedî Dolaş e. Hê zarokekî çil rojî bûye bavê wî dimire. Piştî du salan diya wî jî jiyana xwe ji dest dide. Qanî sêwî dimîne. Apê wî Seyîd Ehmed Qanî lê xweyî nake. Li cem Axa Seyîd Huseynê Çûrî li gundê Çûrê mezin dibe.

Divê ez têbiniyeke girîng diyar bikim ku hinek çavkaniyên Kurdî, Îngilîzî û Fransî de gundê ku Qanî lê welidiye wek Rêşîn hatine qeydkirin lê hin çavkaniyên Kurd, Faris û Ereban de cihê ku lê çêbûye wek Dulaş an jî Dolaş hatine nivîsandin. Dîsa hinek çavkaniyên Kurd û Ereban de navê gundê Çûrê wek Çorê hatine nivîsandin.

Qanî li Merîwanê mezin dibe. Merîwan îro di bin banê eyaleta Kurdistanê de bi nifûsa xwe ya 150î hezarî bajarekî biçûk e. Bi gola xwe ya Zirevarê tê naskirin. Niştecihên vî bajarî bi giştî Kurd in lê hinek Fars û Azerî jî tê de dijîn. Eyaleta Kurdistanê bi deh bajaran pêk tê, serbajarê vê eyaletê Sinê ye. Li Sinê bêhtirîn zaravayê Erdelanî tê axavtin. Nifûsa Sinê îro gihiştiye 500 hezarî. Sîne bi wêjevanên xwe yên navdar Mestûre Erdelanî û Ebdulmecîd Mîrza tê naskirin. Îran bi giştî 31 eyaletan pêk tê.

Axa Seyîd Huseynê Çûrî ji bo ku Qanî perwerdeyeke olî bibîne wî dişîne medereseyê. Dema ku dibe feqî ji bo debara xwe gundên Merîwanê digere ku feqîtiyê bike. Qanî bi van salan bi helbestê re mijûl dibe. Helbestên wî yên pêşî, gellek metafîzîk û rûhanî ne. Tesîra hişmendiya medrese û ola Îslamê mezin e. Zimanê helbestên wî jî bi giştî Farisî ne. Em dikarin bibêjin ku guherîna wî ya fikrî bi feqîtiyê re dest pê dike. Di dema feqîtiya xwe de gellek bajarên Iraq û Îranê digere. Bi şahidbûna rewşa gundiyên belengaz ku di bin zordestiya axa, mîr û began de eza û cefayên mezin didîtin hemû hişmendiya wî diguherîne û li dijî zordarî û stemkariyê disekine. Di van geran de gellek kesên demoqrat, sosyalîst û qomînîst nas dike bi wan re têkiliyên saxlem datîne. Bi peydabûn û çêbûna fikrên netewî zimanê helbestên wî jî dibe Kurdî. Bi zimanê xwe yê dayikê gazî gundî û rênçberan dike ku bila li dijî pergala axa û mîrîtiyê şer bikin û mafên xwe yên xwezayî bi dest bixin.

Ji bo jiyana wî dewreke girîng jî peywira meletiyê ye. Di meletiya xwe de Merîwan, Sine, Seqiz, Bane, Mahabad, Hewlêr, Silêmanî û gelllek bajarên din digere, mirovên bindest û hejar ji nêz ve dibîne û nas dike. Helbestên welatparêz, yekîtîxwaz, azadîxwaz, dij-faşîst û kolonyalîst dinivîse.

Helbestên wî yên di vê dewrê de em dibînin ku Qanî li dijî faşîzma Iraq û Hîtlerê ye. Şerê duyemîn yê cîhanê tesîr lê dike di helbesta xwe ya bi navê Eger Mirdim de hem li dijî faşîzma Hîtlerê hem jî li ser rizgarkirina welat disekine.

Qanî yekîtîparêz e naxwaze eşîrên Kurdan di navbera xwe de şer bikin û alîkariya dijminê Kurdan bikin. Di helbesta xwe ya Wesyatname de bang dike eşîrên Goran, Erdelanî,Herkî, Bextiyarî û yên din, bila destê hev bigrin û ji bo Kurd û Kurdistanê bi yek bibin û têbikoşin.

Ew alîgirê maf û azadiya jinên bindest e. Di helbesta xwe ya Bo Kiçekan de paşverûtiya civakê dibîne, li ser pirsgirêkên jinan disekine û dadixuyîne ku jin û keçên Kurdan ji bo pêşeroja xwe bixwînin û bixebitin.

Qanî her çiqas meletiyê kiribe jî karê meletiyê nedomandiye. Nexwestiye ku bi karekî olî debara xwe bike. Ew ji karkeriyê bigire heta cotkariyê pirr kar û baran de dixebite. Di sala 1939an de li ser rêya Silêmanî û Pêncîwînê ji bo Rêveberiya Şaxa Çêkirina Rê û Baniyan demekê karkeriyê dike. Ji ber xebata rê nexweş dikeve û helbesta Nexwoş im Çi Bikem dinivîse. Di vê helbestê de hem behsa halê xwe yê nexweş û reben dike hem jî rewşa karkerên hejar û bindest vedibêje. Rizgarbûna karkeran di pergala sosyalîst de dibîne, pergala serdest ya maldaran wek xwînmij, kedxwar û paşverû dibîne ji bo hilweşandina vê pergalê karkeran hişyar dike, naxwaze pergala emperyalîst karkeran bixapîne.

Ew welatperwer e, axa Kurdistanê ji her tiştî zehftir hez dike. Di pirr helbestên xwe de delalî û xweşikiya Kurdistanê bi zimanekî lîrîk û sade dinivîse. Di helbesta xwe ya Xakit Benirx e de tu tiştî mîna axa Kurdistanê giranbiha û girîng nabîne.

Qanî li dijî mêtîngeriyê ye. Di gellek helbestên xwe de dewlemendiyên binerd û sererdên Kurdistanê yeko yeko dijmêre û ev hemû têra me dike li vî welatî xwedî derkevin dibêje. Di helbesta xwe ya Sûdî Wilat Im de hilberînên çandiniyê yên Kurdistanê rêz dike, gazî dike ku zengînî û dewlemendiya vê axa qedîm û adan bê parastin.

Qanî sosyalîst û şoreşger e. Di sala 1947an de li gundê Kewlûsê yê bajarê Şarezûrê paletî û rencberiyê dike. Di vê salê de helbesta Qelaçûy Dijmin dinivîse. Baweriya xwe ya sosyalîstî li ser kaxizan rêz dike û felatbûna karker û cotkaran di Şoreşeke Sosyalîstî de dibîne.

Qanî ji dayikbûna xwe bigire heta mirina xwe wekî karker û cotkaran bi feqîrî û rebeniyê ve jiya. Emrê wî bi tekoşîneke şoreşgerî derbas bû. Di sala 1963yan de bi kurê xwe re li Îranê tê girtin. Demekê di zîndana Qecerê ya li Tehrenê girtî dimîne. Di bin şert û mercên giran de nexweş dikeve, ew bi kurê xwe re rojên dijwar derbas dikin.

Ew şairê mezin û fedakar ku jiyana wî bi tevahî ji bo azadiya Kurd û Kurdistanê derbasbûyî di meha gulanê ya 1965an de li gundê Lengedê ku girêdayî Pêncwînê ye jiyana xwe ji dest dide. Hemû jiyana xwe ji bo rizgarbûna bindestan feda dike. Ji xêynî helbestên wî, tu zêr û dewlemendiyên wî tunebûn. Dema ku dimire 67 salî bû û di cêba wî de 300 Filsên Iraqî hebûn.

Helbestên xwe bi zimanê Kurdî, Farisî û Erebî nivîsandine. Helbestên wî yên neçapkirî yên çapkirî zehftir in. Dîwana Seîdê Şîrazî ya bi navê Gulistan ji Farisiya Klasîk wergerandiye ser Farsiya Nûjen.

Berhema Reşîd Yasemî ya Dîroka Kurdan bi alîkariya Kerîmzend ji Farsî werdigerîne zimanê Kurdî.

Dema ku Qanî diçe Erdelanê binemal û giregirekî Erdelanî jê re li ser çand û dîroka Erdeleniyan destnivîseke bi qasî 220 rûpelî dide. Qanî vê berhemê ji Farisî werdigerîne Kurdî. Pirtûk di warê xwe de wek xezîneyekê ye ku behsa serpêhatî, cih, war, çand, dîrok û mezinên Erdelaniyan dike.

Qanî li ser dîrok û rûdanên Kurdistanê pirtûkeke 380 rûpelî dinivîse, rewşa aborî, siyasî, darayî, çandî û bi taybetî li ser şoreşa 1961î bi ziman û hişmendiyeke vekirî disekine.

Heta niha bi navê Guleley Merîwan, Baxçey Kurdistan, Deştî Germiyan, Şaxî Hewraman, Çwarbaxî Pêncwîn 5 berhemên Qanî bi zaravayê Soranî hatine weşandin.

Sed heyf û mixabin, Kurdên me helbestvanên xwe yên klasîk û nûjen bi qasî şair an jî hunermendên Tirk, Ereb,Faris û yên Cîhanê nas nakin. Her rengê siyaseta Kurdî bi tenê bi propagandeyeke rêxistinî mijûl in zêde girîngiyê nadin çand, hûner, ziman û dîroka Kurdan. Medyaya ku di bin sîwana siyasetê de ne, bi tenê nûçe û ajîtasyonê re pêwendîdar in. Edîtorên Medyaya Kurdî bi têkiliyên dost, nas û cîrantiyê peywirên xwe bi cih tînin û bi hişmendiyeke netewî tevnagerin. Bi hezaran helbestvan an jî dengbêjên me hene lê medyaya Kurdî radizê. Bi sedan malperên nûçeyê hene lê 10 heb malperên fermî yên çandî, hunerî û dîrokî tunene. Em bi destê xwe, pêşeroja xwe jar û belengaz dikin. Hevalno ji kerema xwe derfetên xwe hinek ji bo çand û hunera Kurdan xerc bikin.

Occo mehabad

3 notes · View notes

mire-bilikan · 4 years

Text

ROJ BAŞ DOSTLAR....

( Öldürmeyin birbirinizin içinde yaşayan özgür kuşları...)

Rojek

Me hev kuşt

Çima

Çawa

Kengê

Nizanim

Lê

Rojek

Me hev kuşt

Min çivîkên dilê wê

Wê qaqlîbazên dilê min kuşt.

Occo MAHABAD

Birgün,

Öldürdük birbirimizi

Neden ...

Nasıl ...

Ne zaman ...

Bilmiyorum.

Lakin,

Öldürdük birbirimizi.

Ben onların gönlünde ki serçeyi,

Onlar da, benim yüreğimde ki martıyı öldürdüler,.

11 notes · View notes

bukabarane · 4 years

Note

Ev bû, Bajarekî şewitandî Mirovên kuştî Der û dorên bombekirî Evînên qedexekirî Ev bû jiyana min Ji ber hezkirinekê Min dikirin Îsa Dihatim kevirkirin Li nava meydanê dadiliqandin Bi gunehên hezar salan dihatim sûcdarkirin Ji ber sewdayekê Li nava meydanê dihatim şewitandin Civatek bi kuştina min xwe paqij dikir… • • Helbest: Occo Mahabad

Helbestekê gelik xweş e (: spass bo dîyarîyên van hevokan

1 note · View note

azadpenaber · 6 years

Video

youtube

Azad Penaber Peki Git (Occo Mahabad)

#Azad Penaber #Occo Mahabad

0 notes

hetesiya · 2 years

Text

HARPAGOS'UN MEDLERE İHANETİ - Gazete Davul

HARPAGOS’UN MEDLERE İHANETİ

Occo Mahabad

M.Ö. 484 yılında Halikarnassos’da (Bodrum) doğan Herodot, dünyanın ilk araştırmacı tarihçisi ve yazarıdır. Onu ünlü yapan Historia adlı eserini düzyazı olarak kaleme almasıdır. Romalı deneyimli devlet adamı, bilgin ve yazar Cicero, onu Tarihin Babası olarak adlandırmıştır. Herodot, M.Ö. 425 yılına kadar yaşamıştır. Herodot Historia adlı eserinde Yunan, Med, Pers, Asur, İskit ve Lidya gibi dönemin büyük güçleri arasında yaşanan savaşlar ve ilişkilerden söz etmiştir.

Herodot’a göre ilk Med devletinin kurucusu ve ilk kralı, altı Medya kabilesini birleştirerek başkent Ekbatana şehrini kuran Diyakes adını verdiği Keaştarati’dir. Bu altı Medya kabilesi Magi, Askelon, Edom, Hoab, Ammon, Ethiopia kabileleri güçlü Assur saldırıları karşısında birleşerek M.Ö. 674 yılında Medya krallığını kurdular.

İyi bir stratejist ve taktisyen olan Kyaksares döneminde ise ülke siyasi olarak en güçlü zamanlarını yaşamıştır. MÖ. 7. yüzyılın sonunda Med kralı Kyaksares, Asurluları ağır bir yenilgiye uğratmıştır. Bu başarı, Kyaksares’e bütün Med boyları üzerinde siyasi bir üstünlük kurma fırsatını sağlamıştır. Bu dönemde, Med Devleti’nin merkezi Ekbatana şehri idi.

Medlerin en önemli hükümdarlarından biri de Kyaksares’in oğlu Astyages’tir. (M.Ö. 585‐550) Herodot eserinde gücünün zirvesinde olan Astyages önderliğindeki Med İmparatorluğunun, Kyros’un önderliğindeki Perslere nasıl yenildiğini mitolojik bir anlatıyla bize sunar.

Medler ve Persler arasında yaşananlar Herodot’un dışında Polyainos, Diodorus, Şamlı Nikolaos, Marcus Junianus Justinus, Ksenophon, Ktesias ve Polybius tarafından da yazılmıştır. Bu yazarlar arasında olaylar anlatılırken kimi zaman olgular üzerinde fikir birliği ve uyuşmalar varken kimi zaman da birbiriyle çok zıt, uzlaşmayan ve ciddi çelişkilerle dolu bilgiler vardır.

Bu yazarların dışında Astyages ve Kyros arasındaki mücadeleyi bize anlatan en önemli kaynaklardan biride Yeni Babil Kralı Nabonidus dönemine (M.Ö. 556/555‐539) ait olan Babil metinleridir. Harran’daki Sin Tapınağı’nda bulunan bu tabletler, Babil kralı Nabonidos’un (M.Ö. yaklaşık 556/5-M.Ö. 539) hükümdarlığı sırasında kayda geçirilmiştir. Üç yıl süren bu savaş görece kronoloji ışığında MÖ 553 yılına tarihlenir. Sinkronolojik olarak Nabonidos’un yedinci yılına yani M.Ö. yaklaşık 549’a tarihlenen Nabonidos Kroniği’nde ise, açıkça Kyros’un Astyages karşısındaki zaferinden söz edilir. Bu tablete göre savaş sırasında ordudaki askerler, Astyages’e karşı ayaklanır ve onu esir alarak Kyros’a teslim ederler.

Pers İmparatorluğu’nun kuruluş süreci hakkında bilgi veren çivi yazılı belgelerden bir diğeri de Antik Sippar yerleşmesinde (Ebu Habbah) ortaya çıkarılan Sippar Silindiri’dir. Bu çivi yazılı belgeye göre, Kyros ile Astyages arasındaki savaş M.Ö. 553 yılında başlar ve birden fazla çarpışmanın yaşandığı üç yılın sonunda M.Ö. 550’de Kyros’un zaferiyle son bulur. Sippar Silindiri’ndeki bilgilere göre savaşın üçüncü yılında Tanrı Marduk, Anşan kralı ve genç hizmetkârı Kyros’u Astyages’e karşı harekete geçirir ve Kyros küçük ordusuyla Umman‐manda’nın (Medya) büyük ordusunu dağıtarak Medlerin kralı Astyages’i ele geçirerek onu kendi ülkesinde tutsak eder.

Şimdi size Herodot’un anlatılarını temel alarak Med ülkesinin nasıl Kyros’un egemenliği altına geçtiğini anlatmak istiyorum.

Eşinin doğumundan sonra bir kızı olan Astyages, ona Mandane adını verdi; rüyasında gördü ki kız işiyordu, o kadar çok işiyordu ki, bütün kenti ve sonra baştan başa bütün Asya’yı sel götürüyordu. Rüya yormakta usta falcılar bu rüyayı bütün ayrıntılarına kadar, yüreğine korku salacak kadar açıklamak yanlışlığını işlediler. Mandane, erkeği tanıma çağına geldiği zaman Astyages onu kendisine layık bir Medyalı ile evlendirmedi, zira görmüş olduğu rüyanın korkusu içinden çıkamamıştı, Kambyses adında bir Pers’e verdi, hem iyi bir soydandı, hem de uysal yaradılışlıydı ve kral bir Pers’i, orta tabakadan bir Medyalıdan bile çok daha aşağı görüyordu. Bu evliliğin birinci yılında Astyages bir rüya daha gördü; kızın döl yatağından bir asma sürüyordu, asmanın çubukları bütün Asya’nın üstünü kaplıyordu.

İktidarına karşı tehlike görmediği uysal Kambyses’e kızını verme hatasına kapılan Astyages’in korkuları bitmez bu yüzden ülkenin en iyi rüya yorumcuları olan falcıları çağırarak işin aslını öğrenmek ister. Falcılar çocuğu öldürmesi gerektiğini eğer yaşarsa tahtını alarak tüm Medya’nın kralı olacağını Astyages’e kaygılı bir dille anlatırlar. Korkuya kapılan Astyages torununu Perslerin yanından alarak sarayına getirtir.

Bu tehlikeyi savuşturmak için Astyages, Kyros doğar doğmaz Harpagos’u çağırttı, akrabalarından biriydi, Med’ler içinde kendisine en çok bağlı olan ve en çok güvendiği adamdı. Ona şunları söyledi: “Harpagos, şimdi sana söyleyeceklerimi iyi dinle, bu sözleri hafife alıp beni tehlikeye atma, kendini de başkasından yana çıkıp sonradan ayağını sürçtürecek olan tehlikelere bırakma. Mandane’nin doğurduğu çocuğu al götür evine ve öldür; sonra göm, nasıl kolayına gelirse.” Harpagos cevap verdi: “Kralım, karşındaki adamın bugüne kadar hoşa gitmeyecek bir şey yaptığını görmedin; bundan sonra da beni azarlamanı gerektirecek bir şey yapmak istemem. Mademki öyle istiyorsun, öyle olsun, yeter ki bana verilmiş olan işi tastamam yerine getirmiş olayım.’’

Savaşlarda yiğitçe savaşmış kralın has adamı olan Harpagos kendisine teslim edilen bu bebeğe baktıkça gözyaşlarını tutamaz. Büyük bir üzüntüyle evine varır. Karısına her şeyi olduğu gibi anlatır. Kadın “Şimdi ne yapacaksın?” diye sorduğunda cevap verir: “Değil yalnız aklını şaşırmış, hatta şimdi olduğundan daha beter çıldırmış bile olsa, Astyages’in dediğini harfi harfine yapmam, hayır, yapamam, böyle bir ölüm için onun aleti olamam. Ayrıca bu küçüğün kanına girmemek için birçok nedenim de var: Bir defa bu bebek benim de akrabam oluyor, ayrıca Astyages yaşlı, erkek çocuğu da yok; ya öldüğü zaman tiranlık, şimdi oğlunu benim elimle öldürtmek istediği kızına kalırsa, o zaman başıma gelecek olanlardan daha berbatı düşünülebilir mi? Şimdi benim selametim için bu çocuğu ortadan kaldırmak lazım; ama bu işi yapacak katili Astyages’in adamları arasından seçmeli, benimkilerden değil.

Harpagos, bölgede sürü otlatan sığırtmaçlardan biri olan en iyi adamı Mitradatesi çağırır. Mitradates kancık köpek anlamına gelen Kyno adında bir kadınla evliydi. Harpagos ona şöyle dedi: “İşte Astyages’in buyruğu: Al bu çocuğu, dağların en uzak yerine bırak, çabucak ölsün! Ayrıca sana şunu söylememi de buyurdu, eğer bunu öldürmezsen ya da ölümden kurtaracak gibi davranırsan, sen kendin işkenceler içinde öleceksin. Ben de öleceği yere götürüldüğünden emin olmak için emir aldım.”

Mitradates çocuğu alarak o gün doğum yapan karısının yanına döner. Kadın meraklı gözlerle ‘’Neden çağrıldığını’’ sorar. Karısına Harpagos’un emirlerini anlatarak konuşmasını sürdürür. ”Harpagos’un evini ağlamalar kaplamıştı ve ben içeri girince donakaldım. Girer girmez, renkli kundak bezi içinde altın mücevherlerle süslenmiş küçük bir çocuk gördüm, orta yere koymuşlar, çırpınıp haykırıyordu. Harpagos beni görür görmez, hemen çocuğu alıp götürmemi ve bizim dağlarda yaban hayvanların uğrak yeri neresiyse, oraya bırakmamı buyurdu. Astyages’in emriymiş ve eğer bu emri yerine getirmezsem, ölümlerden ölüm beğenmeliymişim. Hizmetçilerden birinin oğludur herhalde diye düşündüm ve çocuğu alıp çıktım; hiçbir zaman kuşkulanmayacaktım da nereden geliyor diye. Üzerindeki altını ve kundağı görüp, Harpagos’un evini gizlisiz kapaklısız dolduran bağırtıları işittiğim zaman şaşıp kalmıştım. Ve sonra yolda, beni kentin dışına kadar geçiren ve bebeği elime veren hizmetçiden her şeyi öğrendim; çocuk Astyages’in kızı Mandane ile kocası Kambyses’in Kyros adlı oğluymuş ve Astyages öldürün diye emir vermiş. İşte bak gör.” Bunları söyleyerek çocuğun yüzünü açtı, karısına gösterdi.

Her ne kadar karısı çocuğu öldürmemesini istese de Mitradates mecbur olduğunu yoksa en kötü işkencelerle öldürüleceğini anlatır. Kadın çocuklarının ölü doğduğunu belirterek “Pekâlâ. Mademki dediğinden dönmüyorsun ve mademki oraya ille de bir çocuğun bırakılması gerekiyor, şöyle yapalım, ben de doğum yaptım, ölü bir çocuk doğurdum. Al, onu götür, bırak oraya ve Astyages’in kızının oğlunu bizimkiymiş gibi yetiştirelim. Hem sen efendilerinin emrine karşı çıkmamış olursun, hem de biz kötü bir işe bulaşmamış oluruz; ölü çocuk kral mezarında yatar, canlının da canı kurtulmuş olur.” Mitradates ölü doğan çocuğunu yaban hayvanlarının yaşadığı ıssız yerlere bıraktı. Parçalanmış cesedini de Harpagosa gösterdi.

Çocuğu öz oğulları gibi severek yetiştirdiler. Çocuk on yaşına bastığında arkadaşlarıyla oyun oynarken kim olduğu ortaya çıkar. Oyun sırasında Kyros emirlerini dinlemeyen Artembares’in oğlunu kamçıyla döver. Bunu duyan Artembares onurunun zedelendiğini düşünerek Astyages’e gider. “Ey kral,” dedi, “işte kölen sığırtmaç oğlunun bize karşı gösterdiği saygısızlık!” Ve oğlunun omuzlarını gösterdi. Adamlarına emir veren Astyages Mitradates’in oğlu Kyros’u huzuruna getirtir. Kyros’a baktı ve dedi ki: “Demek ki sen, benim katımda baş yeri tutan şu adamın oğluna, hem de hangi tabakadan olduğunu bile bile böyle ağır bir hakarette bulunmaya kalkıştın.” Kyros cevap verdi: “Efendim, ben adaletten ayrılmadım. Köy çocukları ki, bu da aralarındaydı, oyun oynarken beni kendilerine kral yaptılar; onlar içlerinde bu göreve en layık kişi olarak beni görüyorlardı. Öbür çocuklar emirlerimi yerine getiriyorlardı, ama bu başıbozuk çıktı ve o kadar ileri gitti ki, sonunda cezalandırdım. Eğer bundan ötürü ceza görmem gerekiyorsa işte emrinizdeyim.”

Astyages çocuğun ne kadar kendisine benzediğini düşünerek bu kadar zeki bir çocuğun bir sığırtmacın oğlu olamayacağı şüphesine kapılır. Mitradates’i yanına çağırarak bu çocuğu nereden bulduğunu sorar. Adam, “Çocuğun babası benim, anası da evde oturuyor,” diye cevap verir. Sığırtmaç işkenceye konulacağını anlayınca bütün gerçeği açıklar. Bir de hikayeyi Harpagos’dan dinlemek için onu da yanına çağırır. Köşeye sıkışan Harpagos da bütün gerçeği itiraf eder. Astyages, ona karşı duyduğu öfkeyi belli etmeden, sığırtmaçtan dinlediklerini bir bir anlattı; sonra bu yeni hikâye bitince, “Çocuk sağ ve böyle olduğu daha iyi,” diyerek bağladığı sözlerini: “Bu çocuğa yaptıklarım,” dedi, “içime dert olmuştu, kızımla aramın açılması da beni üzüyordu. Mademki bu iş böyle mutlu bir sonuca bağlandı, sen de oğlunu gönder, bizim evine dönen çocukla tanışsın; çocuğun canını bağışladıkları için tanrılara kurban sunmak istiyorum, bunu hak ettiler, sen de gel, birlikte yemek yiyelim.” dedi.

Harpagos’un oğlu gelince Astyages çocuğu boğazlattı, parçalattı ve pişirtti. Bütün konukların kutlama yemeğine geldiklerinde Harpagos’a oğlunu verdiler. Astyages sordu, “Et iyi miydi?” Harpagos “Çok güzeldi,” dedi. O zaman önceden tembihli olan hizmetçiler, ellerinde oğlunun başı, elleri ve ayakları, bir örtüyle örtülmüş olarak geldiler, Harpagos’un yanında ayakta durdular, örtüyü açıp içinden beğendiğini almasını söylediler. Harpagos, “Olur,” dedi, örtüyü kaldırdı ve gördü oğlundan kalan şeyleri. Hiç şaşırmadı, duygularını belli etmedi. Astyages, yediği etin hangi hayvanın eti olduğunu anlayıp anlamadığını sordu. Anladığı cevabını verdi, “Kral ne yaparsa, iyi yapar,” dedi. Bunu dedikten sonra etten ne kaldı ise, hepsini toplayıp evine döndü ve bu parçaları öyle sanıyorum ki, bir tek mezarın içerisine koydu.

Astyages, Harpagos’un kendisine yönelik sadakatsizliğinin intikamını acımasız bir şekilde ona oğlunu yedirerek almıştı. Harpagos bu yapılanları hiçbir zaman unutmadı. İçindeki kin ve nefretle Astyages’i mahvedecek anın gelmesi için sabırla bekledi. Kahinlerin ve falcıların tahtına karşı bir tehlike kalmadı sözleri Astyages’i rahatlatır. Kyros’u yetişmesi için gerçek anne ve babasının yanına gönderir. Yıllar geçer ve Kyros genç ve cesur bir delikanlı haline gelir.

Astyages, Medyalılara karşı katı davranıyordu; ülkede huzursuzluk ve sıkıntılar had safhaya ulaşmıştı. Harpagos, Medya’nın ileri gelenleriyle iyi ilişkiler kurarak, Kyros’un yanında yer alıp Astyages’in saltanatına son vermek gerektiğini sokmuştu kafalarına. Kyros’u örgütlemek ve Perslerle birlikte Astyages’i devirmeyi istiyordu.

Kyrosu ikna etmeğe çalışarak ‘’Şimdi eğer bana güvenirsen, Astyages’in hüküm sürdüğü ülke baştan başa senin olabilir. Persleri ayaklandır, bir ordu ile Medya üzerine yürü. Astyages sana karşı çıkaracağı orduya ister beni, ister Medya’nın öbür ileri gelenlerinden birini komutan yapsın, senin başarıya ulaşman bakımından fark etmez; ilk olarak Astyages’i bırakıp senin yanına geçecek ve kralı devirecek olanlar onlardır. Biz hazırız, sen de ne diyorsam onu yap, vakit geçirmeden yap.”

Kyros korkak ve sadece kendi çıkarlarını düşünen Persler’i nasıl ikna edeceğini sonunda buldu. Ülkenin bir ucunda on sekiz, yirmi stad karelik bir yer vardı, baştan aşağı çalı, diken doluydu. Persler ellerinde oraklar, gelip burada toplandılar, Kyros emir verdi, “Burasını bir gün içinde açıp temizleyeceksiniz,” dedi. Tam bu zor işe sıvandıkları zaman ikinci iş olarak, “Yarın gelip benimle yemek yiyeceksiniz,” emrini verdi. Öte yandan babasının ne kadar keçisi, koyunu ve sığırı varsa hepsini topladı, kestirdi, yanına başka güzel yemekler ve şaraplar da katarak Pers ordusu için hazırlattı. Ertesi güne Persler geldiler, bir çayırlıkta doyasıya şölen çekildi. Şölen bittikten sonra sordu, dün gördükleri işi mi daha çok beğenmişlerdi, yoksa bugünkünü mü? “İkisi arasındaki fark çok büyük,” dediler; dün yalnız zahmet çekmişlerdi, bugün ise yalnız hoşlarına giden bir şey yapıyorlardı. Kyros bu sözü kaptı, kafasındakileri ortaya döktü: “Persler,” diye bağırdı, “işte önünüzde açılan yol: Eğer beni dinlerseniz, bütün bunlar ve daha pek çokları sizin olur; kimse sizi köle gibi çalıştıramaz; beni dinlemezseniz, başınızdan dünkü gibi bir yığın iş hiçbir zaman eksik olmayacaktır. Gelin beni dinleyin, özgür insanlar olun. Ben inanıyorum ki, kader beni bu işi görmek için dünyaya getirdi ve sizin de hiçbir bakımdan, hele savaş bakımından Med’lerden daha aşağı insanlar olmadığınıza güvenim var. Durumu iyi kavrayınız, vakit geçirmeden Astyages’i bırakınız.”

Astyages kadın, genç, ihtiyar demeden bütün Medleri, Kyros’a karşı savaş için topladı. Kehanetleriyle onu aldatan Mag Kahinlerini kazıklara oturttu. Kyros’un birlikleri 553 yılında Medya üzerine yürüdüler. Savaş üç yıl sürdü ve 550 yılında Perslerin zaferiyle sonuçlandı. Astyages’in ordusundaki Med aristokrasisi, kendi kralına ihanet ederek ve onu Kyros’a teslim ederek bu zafere büyük ölçüde katkıda bulundu. Kyros, Astyages’in başkenti Ekbatana’yı aldı ve Nabonid’in kroniğinin belirttiği gibi, “Ekbatana’nın altın, gümüş ve bütün hazinelerine el konuldu ve götürüldü.

Harpagos içinde birikmiş yılların nefretiyle Astyages’in karşısına geçerek “Dün kralken bugün köle olmak nasılmış?” diye sordu. Astyages ona, “Sen insanların en budalası ve en haksızısın!” dedi; “en budalasısın, çünkü bu işi sen kendin yapabilir, tacı da kendi başına koyabilirdin, oysa şimdi bu gücün ancak üçte biri elindedir – ve sen insanların en haksızısın, çünkü o şölenin öcünü alayım derken Medya’yı köleliğe sürükledin; eğer krallığı kendin yerine ille de bir başkasına vermen gerekiyorduysa, bunun bir Pers yerine bir Medyalı olması daha doğru olurdu; oysa senin ihanetin yüzünden hiçbir suçu olmayan Medyalılar efendiyken köle oldular ve Persler, Medlerin dünkü köleleri, bugün Medlerin efendisi oldular.’’

Medya bundan böyle Pers İmparatorluğunun bir parçası durumuna geldi. Astyages 35 yıllık iktidarını kaybetti. Herodot’a göre Kyros dedesi olan Astyages’e karşı çok iyi davranarak onu öldürmemiş hep yanında tutmuştur.

İskit (Saka) egemenliği dönemi haricinde yüz yirmi sekiz yıl Med hâkimiyetinde kalan topraklar böylelikle M.Ö. 550 yılında Perslerin eline geçmiştir. Astyages’in kötü yönetimi, Harpagos’un intikam tutkusu, kişisel çıkar çatışmalarının sürüklediği yenilgi ve Medlerin köleleşmesi, Herodot’un mitolojik anlatımıyla günümüze ulaşmıştır. Bu mitolojik anlatım kimi zaman fantastik ve abartılı bir dille kimi zamanda gerçek dışı daha sofistike ama akla uygun varsayımlarla kendini ortaya koymuştur. Fakat sonunda bize kalan en büyük öğretici derslerden biri kişisel nefret ve hırslarımızın büyük ihanetlere ve yıkımlara yol açmayacak şekilde çözülmesi ve bir diğeri de birlik ve beraberliğini sağlamayan halkların parçalanarak yenilmeye mahkum olduklarıdır.

Tarihinden ders almayan milletlerin her zaman aynı hataları tekrarlayacaklarını unutmamak gerek. Yarınları anlamanın en iyi yolu tarihini bilmekten geçmektedir. Tarih kendini bilmek, kendine dünün deneyimleriyle varmak eylemidir. Kendini bilmeyenler kim ve ne olduklarını da bilemeyeceklerdir. Astyages’in Harpagos’a ‘’bana düşman olman halkına ihanet etmeni gerektirmezdi’’ sözleri her zaman üzerinde düşünmemiz gereken ciddi bir uyarı niteliğindedir.

Email: [email protected]

Site: https://occomahabad.wordpress.com/

KAYNAKLAR:

-Heredotus, Heredot Tarihi, Çev.Müntekim Ökmen, Remzi Kitabevi.

-Prof. George Rawlinson, Eski Doğu’nun Büyük Krallıklarından Medya Krallığı.

-Eray Karaketir, Çivi Yazılı Belgeler ve Antik Kaynaklar Işığında Pers İmparatorluğu’nun Kuruluşu, Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi.

-Sevgi Sarıkaya, Astyages ve Kroisos’un Sonu, Aktüel Arkeoloji.

-R. Rollinger, Med Krallığı-Hayalet İmparatorluğu, ArkeoAtlas.

0 notes

gulhangul39-blog · 6 years

Text

Herkes birşeyleri severdi

Ben gözlerinin kıyısını severdim

Kalabalıklar ortasında

Bütün yalnızlığimda hasretin vardı

Yalnızlık sen olurdu

Kalabalık sen olurdu.

Herkes birşeyleri özlerdi

Ben gülüşlerini özlerdim

Nereye gitsem

Gülüşlerinde benimle gelirdi

Heryer gülüşlerinle aydınlanırdı

Herkes gülüşlerinle mutlu olurdu

Ne dert kalırdı nede keder.

Herkes birşeyleri isterdi

Ben küçücük ellerini isterdim

Ellerin Yüzümü,yüreğimi,bedenimi ısıtırdı

Ellerinde zerresi kalmazdı yalnızlığımin

Ellerinde bütün dertlerimi unuturdum

Ellerinde yeni baştan yaratılırdım

Occo Mahabad bêrî

#şiir #şiirsever #edebiyat #ceviri #hasret #dünya edebiyatı

0 notes

bernamegeh · 3 years

Text

HARPAGOS'UN MEDLERE İHANETİ / Occo Mahabad

HARPAGOS’UN MEDLERE İHANETİ / Occo Mahabad

M.Ö. 484 yılında Halikarnassos’da (Bodrum) doğan Herodot, dünyanın ilk araştırmacı tarihçisi ve yazarıdır. Onu ünlü yapan Historia adlı eserini düzyazı olarak kaleme almasıdır. Romalı deneyimli devlet adamı, bilgin ve yazar Cicero onu Tarihin Babası olarak adlandırmıştır. Herodot, M.Ö. 425 yılına kadar yaşamıştır. Herodot Historia adlı eserinde Yunan, Med, Pers, Asur, İskit ve Lidya gibi dönemin…

View On WordPress

#HARPAGOS #HARPAGOS&039;UN MEDLERE İHANETİ #medler #occo mahabad

0 notes

occomahabad · 7 years

Text

Occo Mahabad/eşq çi ye?

Helbest:Occo Mahabad Xwendin:Merd Mertal Eşq çi ye? Eşq çi ye dosto? Eşq helbestên şairekî ye Êş dikişîne qelema wî Xwîn diherikîne kaxizên wî Qelem ji êşan dikene Kaxiz ji xwînan digirî… Eşq çi ye dosto? Eşq di destê karkerekî de Kedên rojane ye Ew ked dibe nan Tê li ber zarokên wî Karker şa dibe Zarok bextewar dibin… Eşq çi ye…

View On WordPress

#occo mahabad #occo mahabad eşq #occo mahabad eşq çi ye

1 note · View note

sin-u-san · 6 years

Photo

Şarap gözlerindir, Kokundur Seni içiyorum şarhoş oluyorum Şarap gülüşündür, Bakışındir Seni içiyorum aşık oluyorum Deli oluyorum... Occo Mahabad

#Occomahabad #Şiir #helbest

15 notes · View notes

hetesiya · 2 years

Text

Occo Mahabad: SSCB’de Kürtlere Yönelik Alfabe, Eğitim ve Kültür Çalışmaları / Occo Mahabad

SSCB’de Kürtlere Yönelik Alfabe, Eğitim ve Kültür Çalışmaları

Occo Mahabad

Kürtlere ve Kürtçeye ilgi Rusya'da II. Katerina döneminde başlar. 1787 yılında Rusya Bilimler Akademisi üyesi Simon Pallas önderliğinde hazırlanan bütün dillerin karşılaştırmalı sözlüğünde 276 Kürtçe sözcük de bulunur.[1] Pallas ile başlayan Kürt çalışmalarının doruk noktası 1860 yılında St.Petersburg'da kurulan Kürdoloji Enstitüsü olmuştur. Bu enstitü Kürtlerle ilgili dünyada açılan ilk resmi kurumdur.[2]

1900'lü yıllara gelene dek başta Aleksandr Auguste Jaba, Veliaminov-Zernov, F. Charmoy, K. Mikeşin, Prym, Socin ve İ. N. Berezin gibi birçok araştırmacı Kürt dili, kültürü ve edebiyatı üzerine çalışmalarda bulundu.

Kürtler bugüne kadar ilkçağda kullanılmış Sümer[3] alfabesiyle birlikte Pehlevi, Avesta, Arami, Yunan[4], Bin-u Şad ve Masi Surati[5], Arap, Yezidi, Ermeni, Kiril ve Latin alfabelerini kullandılar.

Kürtçe alfabe oluşturma fikri ve kararı Sovyetlerden çok önce Rusya İmparatorluğunda 1913 yılında başlar. Ruslar alfabenin hazırlanması görevini Hovsep Orbeli'ye verirler. Orbeli bu amaç doğrultusunda Kürtçe konuşulan bölgelerde incelemelerde bulunur. Fakat 1. Dünya Savaşının başlaması nedeniyle bu alfabenin uygulanması aşaması gerçekleştirilemez. Savaştan sonra ortaya çıkan Bolşevik Ekim Devrimiyle de bu proje bir daha uygulanamaz. Orbeli’nin hazırladığı alfabe, daha sonra 1919 - 1920’de Bitlis Kürtlerinden Halil Hayali ve Mehmet Emin tarafından Latin harfleriyle hazırlanan Kürtçe alfabe projesinin temelini oluşturmuştur.[6]

1917 Ekim Devrimiyle Bolşeviklerin iktidara gelmesi Rusya'da yeni bir dönemi başlatır. Sosyalizm ve Sovyet sistemi ezilen halklar ve uluslar için umut olmaya başlar. Sosyalist sistemin ilk kadroları yeni sosyalist Anayurdun inşası amacıyla canla başla çalışmaya başlarlar. Şovenizmin çok önceleri zehirlediği kitleler bütün halklar kardeştir ilkesi doğrultusunda bir arada Sosyalist idealler için çaba sarf ederler. Mücadelenin saflarında emek veren Kürt komünistleri de yeni Anayurdun inşası için var güçleriyle omuz omuza yeni saflardaki yerlerini alırlar. Kürt komünistleri Ferik Polatbekov ve Erebê Şemo da Sosyalizmin inşası için emek veren kadrolar arasındadır.

Hakob Hazaryan - (Lazo) Alfabesi: 1921

1920'li yılların sonunda Ermenistan'da Sovyet hükümeti kurulur. Azınlık Haklarının korunması ilkesi gereği Ermenistan'ın yeni Sovyet hükümeti 23 Mart 1921'de Anadilde eğitim verecek okulların açılması kararı alır. Ermenistan'da yaşayan Kürtler için 1921 yılında bir alfabe hazırlanmasına karar verilir.[7] İlk alfabe Ermeni alfabesinin karakterleriyle Kürtçe dilinde 1921 yılında Lazo lakaplı Hakob Hazaryan (1869 – 1926) tarafından hazırlanır. Kürtçeyi çok iyi derecede bilen Lazo lakaplı Hazaryan Doğubeyazıt Ermenilerindendir. Kürt dostu olarak bilinen Lazo, Ermenistan’da yayınlanan yazı ve makalelerini Beyazidi mahlasıyla yayınlamıştır.[8] 1926 yılında Hamo Beknazaryan'ın yönettiği Kürtlerin yaşamını konu edinen Zerê adlı filmin senaryosunu Lazo yazmıştır.[9]

23 Nisan 1921’de Ermenistan hükümetince bütün okulların 1. ve 2. Sınıflarında ana dilde eğitim görülmesi kararı alınır. Bu amaçla alfabe hazırlama işi Lazo’ya verilir. Lazo hazırladığı alfabe kitabına Yezidi Kürtler için kutsal bir kelime olan Şems (Güneş) ismini verir. Şems kitabı ilk defa Ermenistan'ın Eçmiadzin şehrinde 1921 yılında basılır. İlk Kürt okulu Ermenistan'da 1921 yılında faaliyete girer. Okullarda eğitim verebilecek yetişmiş Kürt öğretmenlerin bulunmaması nedeniyle ilk dönem açılan Kürt okullarında Ermeni öğretmenler Kürtçe dersler vermiştir. Kürtçeyi anadilleri gibi iyi konuşan bu Ermeniler, dili soykırımdan önce Kürtlerle birlikte yaşayarak öğrenen kişilerdi. 1929 yılına gelindiğinde Ermenistan ve diğer Sovyet Cumhuriyetlerinde elliden fazla Kürt okulu açılmıştır. Şems kitabı ile Ermenistan’da yaşayan Kürt çocukları 1929 yılına kadar eğitim görmüşlerdir.[10]

Ermenistan’da yaşayan Kürtlerin büyük çoğunluğunun Yezidi olmasının ana sebebi 1.Dünya savaşı sırasında ve sonrasında yaşadıkları katliamlardır. O dönem Ermenilerle birlikte gayrımüslim halklara karşı yapılan toplu katliamlar, Yezidilik inancına sahip Kürtlerinde bulundukları bölgelerden Kafkas ülkelerine göç etmelerine sebep olmuştur. Göç edenlerin büyük kısmı Ermenistan'a yerleşir. Ermeniler, Yezidi Kürtler, Asuri ve Süryaniler'in aynı dönemde katledilmeleri, aralarında sosyal ve duygusal anlamda güçlü bağların oluşmasına neden olmuştur. Bu güçlü bağlar Sovyetler döneminde eğitim başta olmak üzere kültür, sanat, edebiyat, siyaset ve toplumsal yaşamın her alanında kendisini hissettirmiştir.

1922 yılında Lazo ve Ahmedê Mirazî'nin girişimleri ile Gürcistan Tiflis’te Kürtçe eğitim veren 103 nolu okul hükümet tarafından açılır. Bu okullarda birçok öğrenciye Lazo ve eşi tarafından eğitim verilir. Kürtçe dersler Lazo, Ermenice dersler ise eşi Olga Hazaryan tarafından öğretilir. Soykırım günlerinin annesiz babasız, ailesiz bıraktığı, sokaklarda ya da yetimhanelerde kalan Kürt çocukları bu 103 nolu okulda eğitim görmüşlerdir. Bu okuldan mezun olan Qanadê Kurdo, Çerkez Bakayev, Heciyê Cindî, Cerdoyê Genco, Semend Siyabendov gibi simalar Kürt toplumuna yıllarca hizmet etmişlerdir.

Gürcistan’da Kürt çocuklarının eğitimi için farklı bölgelerde okullar açılmıştır. Okuma yazma bilmeyen yetişkinler için Gürcistan’da Eğitimsizliği Tasfiye Merkezleri açılır. Bu eğitim süreci özellikle Kürt köylerinde olmak üzere 1930’lu yıllara kadar devam etmiştir. 1935 yılı başlarında yapılan bir araştırmaya göre yaklaşık 5 bin Kürt okuma yazma öğrenmiştir. Okuma yazma bilmeyen Kürt yetişkinler için aynı çalışmalar Ermenistan’da da yapılmıştır.

Museyib Ahundov Alfabesi

Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti içerisinde 1923 yılında kurulan Kızıl Kürdistan ile birlikte burada yaşayan Kürtler, Kürtçe eğitim verilen çok az sayıdaki okulda eğitim çalışmalarına başlamıştır.

Hejarê Şamil’in aktardığına göre, Kızıl Kürdistan’da Kürtçe eğitim Laçin’in Minkend köyü sakini olan öğretmen Museyib Ahundov’un hazırladığı Latince Kürt alfabe kitabı esasında yapılmıştır.[11]

Maalesef Kürt kamuoyu Ahundov’un hazırladığı Latince Kürt alfabesi hakkında yeterli bilgiye sahip değil. Bu bilgileri yazar Hejarê Şamil’in Diyaspora Kürtleri adlı çalışmasından öğrenmekteyiz. Şamil, Ahundov’un bu alfabeyi kaç yılında hazırladığı, alfabenin kaç harften oluştuğu ya da hangi parti organlarının kararlarıyla hazırladığına dair bilgi vermemekte. Bu yüzden Şamil’in yazdıklarından öte objektif ve doyurucu bilgilere sahip değiliz.

Ahundov 1886 yılında Zengezer ilçesine bağlı Minkend köyünde dünyaya gelir. Kuzey Azerbaycan'da Sovyet hükümetinin kurulmasından sonra 1920'lerde çeşitli görevlerde bulunur. 1930'larda Şuşa Pedagoji Koleji'nde Kürtçe bölümü başkanı olarak çalışır. Bu dönemde Minkend ve çevre köylerdeki gençlerin eğitimine yardımcı olur. Museyib Ahundov'un "Nisan Meyveleri" adlı şiir kitabı, edebiyatla yakından ilgili devlet yayınevi AzerNashr tarafından 1936 yılında Kürtçe yayınlanmıştır. 1973 yılında yaşamını yitiren Museyib Ahundov'a 2. derece SSCB'nin en yüksek ödülü olan Kızıl Bayrak İşçi Nişanı (Azerbaycan SSR) verilmiştir. Kızıl Kürdistan'ın 8 Nisan 1929 yılında feshedilmesiyle eğitim faaliyetleri sekteye uğramıştır.

Daha önce nüfus cüzdanlarında Kürt ibaresi yazılırken 1936 yılından sonra Azerbaycan’da kimliklerden Kürt ifadesi kaldırılarak yerine Azerbaycanlı yazılmaya başlanmıştır. Kimlik bilgilerinin bilinçli bir şekilde tahrif edilme pratiği 1938’de sonuçlandırılır. Bu uygulamalarla Azerbaycan’da yaşayan Kürtler dahil diğer azınlık halkların varlıklarının yok sayılması süreci sonraki yıllarda hızlanarak devam eder.

Kürtçe kitapların 1938 yılına kadar aralıklı da olsa basıldığını görüyoruz, 1936 yılından sonra ise Kürtçe kitap bastırmak deveye hendek atlatmaktan daha zor bir hale getirilmiştir. 1923-1938 yılları arasında Azerbaycan’da 27 Kürtçe kitap basılmıştır. 1940'lı yıllardan günümüze Kürtler ve diğer azınlık halklar sistematik olarak Azerbaycan devleti tarafından bilinçli bir şekilde asimilasyona uğratılmışlardır.

1921’deki nüfus sayımına göre Azerbaycan S.S.C.’nin köylerinde yaşayan 32.780 kişi Kürttür. 1926’da yaklaşık 41 bin kişi (Azerbaycan nüfusunun % 1,8’i) Kürt olduğu halde, 1937 nüfus sayımı verilerinde Azerbaycan S.S.C.’ndeki Kürtlerin sayısının doğal bir artış yerine, 10,8 bin kişiye düştüğü ortaya çıkmıştır. Sonraki yıllarda ise Kürtler neredeyse buharlaşarak yok olmuşlardır. 1939’da Kürtlerin sayısı toplam olarak sadece 6 bin (% 0,2), 1959’da 1.500 kişi, 1970’te 5.500 (% 0,1) idi. 1979’daki nüfus sayımından sonra Azerbaycan’da “artık Kürtlerin olmadığı” açıklanmıştır.[12]

İşin ilginç ve çok da sorgulanmayan yönü, 1940’lardan Sovyetler’in yıkılışına kadar SSCB yönetimi, Lenin’in ortaya koyduğu ezilen uluslar ve azınlıkların korunması ilkesine aykırı olarak bu asimilasyon politikalarına göz yummuştur.

Aynı asimilasyon politikaları Azerbaycan kadar şiddetli olmasa da Özbekistan ve Türkmenistan tarafından da yürütülmüştür.

Şemo - Marogulov Alfabesi: 1928

Sovyetler döneminde Kürtlere en büyük destek Ermenistan hükümeti tarafından verilir. Kafkasya Kürtlerinin Birinci Konferansı, 1925’te Hecixelil köyünde (Ermenistan, Leninakan kazası, şimdi Aragats nahiyesinin Saxkahovit köyü); ikinci konferansı 1926’da Talin nahiyesinde geçekleşir. Birinci konferansa 76, ikinci konferansa 96 kişi katılır. Buraya Gürcistan ve Azerbaycan Kürtlerinden delegeler de gelir.[13]

1925 yılında Ermenistan'a bağlı Leninakan'da düzenlenen kongrede Kürtlerin yoğun yaşadığı Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Türkmenistan, Kazakistan gibi Sovyet ülkelerinde kullanılmak üzere Latin harfleri temelinde bir alfabe hazırlanması kongre yönetimi tarafından Ermenistan Sovyet hükümetinden talep edilir. Çok lokal olan ve Kürtçenin tüm seslerini karşılamayan 39 harften oluşan Lazo'nun alfabesi yerine hazırlanacak alfabe görevi İsahak Marogulov ve Erebê Şemo'ya verilir.

İsahak Marogulov'un ailesi 19. yüzyılda İran’dan Ermenistan’a göç ederek Erivan’ın Dıvin köyüne yerleşir. Asuri kökenli olan Marogulov 1868 yılında dünyaya gelir. Beş yaşında annesini kaybeden İsahak’ı babası Fahred büyütür. Öğretmen okulunu bitirdikten sonra 1888 yılında Nahçıvan’ın Şaxtaxte köyünde, daha sonra 1893 yılında Qemerli köyünde öğretmenlik yapar. İsahak Marogulov daha çocukken her yıl ailesi ile birlikte kaldığı Elegez yaylalarında Kürtlerle birlikte yaşadığı için Kürtçeyi anadili gibi öğrenmiştir. Sovyet Kürtleri arasında saygın bir yere sahip olan Marogulov 6 Eylül 1933’te yaşamını yitirmiştir.[14] [15] [16] [17]

Erebe Şemo ise 1897 yılında Rusya İmparatorluğu'na bağlı Kars Oblastı'nın Susuz köyünde dünyaya gelir. 1916 yılında demiryolu işçiliği yaptığı sırada Erzurum'da Bolşeviklerle tanışır. Askerlere komünist propaganda yaptığı gerekçesiyle tutuklanır ve Sarıkamış cezaevine gönderilir. 1917-1920 yılları arasında Kızıl Muhafız olarak Kuzey Kafkasya’da savaşır ve Ekim Devrimi'nin örgütleyicilerinden biri olur. Ermenice, Osmanlıca, Rusça, Gürcüce, Almanca ve Azericeyi anadili gibi konuşup yazmayı öğrenir. 1918 yılının Mayıs ayında Rusya Komünist Partisi’ne üye olur. 1931-1932 yılları arasında okuduğu Leningrad Tarih Felsefe Dilbilim ve Edebiyat Enstitüsü'nde Kürdoloji bölümünde doçent olur. Erebê Şemo 1935 yılında Latin alfabesiyle yazılan ilk Kürtçe roman olan Şivanê Kurmanca - Kürt Çoban'ı yazar. Aşot Hovhannisyan'a yazdığı, Ermenistan'daki Kürtlerin kültür ve edebiyatının geliştirilmesi gerektiği yönündeki mektuba istinaden Hovhannisyan'ın yakın arkadaşı ve karşı devrimci olduğuna karar verilerek Ocak 1937 başlarında Leningrad'da tutuklanır ve Sibirya’ya sürgün edilir. 1959 yılında Rejisörlüğünü C. Jamharyan'ın üstlendiği Ermenistan Kürtleri adlı bir filmin senaryosunu yazar. Ardında birçok eser ve çalışma bırakarak 1978 yılında vefat eden Erebe Şemo, Erivan'daki Panteon mezarlığında toprağa verilmiştir.[18] [19] [20]

Marogulov - Şemo ikilisinin iki yıllık bir çalışmadan sonra 1928 yılında tamamladıkları ilk Latin alfabesiyle hazırlanmış ‘’Kendi Kendine Kurmanci Öğrenme’’ kitabı Kürt ve Ermeni bilim adamları tarafından oluşturulan özel alfabe komisyonu tarafından uygun görülerek yayınlanır. 1929 yılından itibaren Ermenistan'da Kürtçe eğitim veren bütün okullarda bu Latin Alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Ermenistan dışında Gürcistan, Azerbaycan, Türkmenistan ve diğer Sovyet Cumhuriyetlerinde de bu alfabe ile eğitim verilmiştir.

Sovyet devlet basımevi 1929-1932 yılları arasında başta pedagoji okulunun ihtiyaçlarını karşılamak üzere, matematik, fizik, doğa bilimleri ve coğrafya olmak üzere yirmi bir Kürtçe ders kitabı basmıştır.

1930 yılında Ermenistan’da Riya Teze - Yeni Yol gazetesi bu alfabeyle yayın faaliyetlerine başlar. Gazete Ermenistan Komünist Partisi'nin Kürtçe yayın organıydı. İlk sayısı dört sayfalık olarak basılan gazete, iki haftada bir 600 kopya ile yayımlanıyordu. Kevork Paris, Hraçya Koçar ve Harûtyûn Mkirtçyan, dönemin Sovyet yönetimi tarafından gazetenin ilk yöneticileri olarak tayin edilir. Paris, Koçar ve Mıgırdıçyan Kürtçeyi anadilleri kadar iyi bilen kişilerdi. Bunların 4 Yıllık editörlüğünden sonra, gazetenin yönetimi Kürtlere devredilir. 1934 yılında ilk Kürt editör olan Cerdoyê Genco bu göreve atanır. Gazete, Sovyetler Birliği'ndeki Büyük Temizlik döneminden hemen önce 1937 yılında kapatılır. Uzun bir suskunluk döneminin ardından Stalin'in ölümünden iki yıl sonra 1955 yılında, Mîroyê Esed (Miro Asadoviç Mstoyan) editörlüğünde tekrar yayın hayatına başlar.

1930 yılında Ermenistan Yazarlar Birliği bünyesinde Kürt Yazarlar Birliği oluşturularak Kürt ve Ermeni yazarlar arasında dostluk ve dayanışma ilişkileri arttırılır.

Sovyetler'de Kürdolojiyle ilgili ilk çalışmalar 1931 yılında Leningrad Devlet Üniversitesi İranoloji Kürsüsü bünyesinde bir Kürt Semineri oluşturulmasıyla başlar. Bu seminerden sonra 1934 yılında Ermenistan'ın başkenti Erivan'da Birinci Kürdoloji Kongresi düzenlenir. Kürt olmayan araştırmacıların yanısıra, bu kongreye Erebê Şemo, Emînê Evdal, Heciyê Cindî, Ahmedê Mırazî, Çeto Bakaev, Qanatê Kurdo gibi Kürt olan yazar ve araştırmacılarda katılır.

1931'de, Kürt dili ve edebiyatı öğretmenleri yetiştirilmek üzere Erivan'da Trans Kafkasya Eğitim Akademisi açılır. Ermenistan’daki Kürt Pedagoji Teknik Okulu 6 yılda 100 civarında öğretmen yetiştirmiştir.

1931/32 yıllarında Ermenistan'da 27 Kürt okulu açılır, 1937 yılına kadar bu sayı 48’e ulaşır. Ermenistan’da 1929 ve 1932 yılları arasında toplam 21 okul kitabı basılır.[21]

Alfabenin değişmesinin ardından 1931-1940 öğretim yılları arasında Ermenistan’da yetişmiş yüzlerce Kürt öğretmen ve 48 tane Kürt okulu eğitim vermekteydi. Bu okullarda eğitim gören binlerce öğrenci vardı. 1930’dan 1940 yılına kadar Kürt toplumu içerisinde eğitim faaliyetleri hiç olmadığı kadar yaygınlaşmıştır.

1937 yılında ilk Kürt Devlet Tiyatrosu Sovyet Ermenistan’a bağlı, Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı Elegez’de kurulur. Tiyatronun başkanlığına Qundexsazê köyünden Celatê Koto, rejisörlüğüne Solak Nikogosyan, edebi danışmanlığına ünlü Ermeni aktör Mıkırtiç Canan getirilir. Tiyatro 1947 yılında kapatılır.[22]

Azerbaycan’da 1932’de Şura Kürdistanı (Sovyet Kürdistanı) isminde Azerice ve Kürtçe gazete Laçin’de yayınlanır. Gazetenin Kürtçe bölümünü Kamallı köyü sakini öğretmen İbrahimê Allaverdi yönetir. Bu gazete 1962 yılına kadar yayınını sürdürmüştür. 1932’de Dağlık Karabağ’da Şuşa Pedagoji Yüksek Okulu’nda Kürtçe bir bölüm oluşturulmuştur. Okulun ilk müdürü, ilk Halk Yazarı unvanını alan, SSCB emek kahramanı, Azerbaycan’ın en büyük romancısı sayılan Kürt Süleyman Rehimov’dur. Rehimov eşi Kalem Hanımla birlikte yeni kadroların yetişmesinde büyük emekler vermiştir.[23]

Gürcistan’da 1925’lerden itibaren okuma yazma bilmeyenler için açılan iki okuldan 1935 yılına kadar 5 bine yakın kişi Kürtçe öğrenmiştir.

Gürcistan'da 1928 yılında Ahmedê Mirazî’nin çabalarıyla tiyatro çalışmaları yapılır. Mırazi, Tiflis’te kurduğu tiyatro grubunda hem oyunculuk hem rejisörlük yaparak tiyatro oyunları yazar. Mırazi, yazdığı “Zemanê Çûyî” (Geçmiş Zaman) oyununun ilk gösterimlerini tiyatro grubuyla birlikte Tiflis’te yapar.

Gürcistan Tiflis’te 1935 yılında Kafkas Araştırmaları Enstitüsü’nde Kürdoloji bölümü açılmış ve pedagoji faaliyetleri bu bölümde yapılmıştır.[24]

Türkmenistan'da 1930 ve 1938 yılları arasında sadece altı tane kitap yayınlanır ve bu kitaplar sadece ders kitaplarıydı.[25]

Heciyê Cindî’nin Kril Alfabesi: 1944

Stalin önderliği, milyonlarca insanı ölüm, sürgün ve yoksulluğa itecek Büyük Temizlik öncesi bazı kararlar alır. Bu kararlardan biri de bütün Sovyet Cumhuriyetlerinde adım adım Kiril alfabesine geçilmesidir. Bu amaç doğrultusunda Ermenistan Sovyet Hükümeti 1941 yılında 909 sayılı kararla kullanılan Latin alfabesini iptal edip, Kiril alfabesini kullanma zorunluluğu getirir.

Kiril alfabesini Kürtçeye uyarlama görevi Heciyê Cindî'ye verilir. Bu görevde G. Xapantsyan, H. Açaryan, W. Nadirî, E. Evdal ve N. Maxmûdov gibi isimlerde Cindî'ye yardımcı olurlar. Cindî çalışmalarını 1944 yılında tamamlar ve Sovyet Ermenistan Hükümetine sunar. Aynı yıl hükümet tarafından onaylanan alfabenin matbaada basılıp tüm okullara dağıtımı 1946 yılında gerçekleşir.

Heciyê Cindî 1908 tarihinde Yezidi bir ailenin çocuğu olarak o dönem Rus İmparatorluğu toprağı olan Kars Oblastı'nın Yemençayır köyünde dünyaya gelir. Tüm ailesini hastalık ve katliamlar yüzünden kaybeder. 1919'da Aleksandropol'daki Amerikan yetimhanesine yerleştirilir, ardından 1926'da Leninakan'a gönderilir. 1929-30 yılları arasında Qundexsaz ve Elegez'in köylerinde öğretmenlik yapar. 1930 yılında Sovyet Kürt gazetesi Riya Teze’nin kültür servisinde çalışır. Eşi Zeyneva İbo ile birlikte Erivan Radyosu Kürtçe bölümünde spikerlik yapar. 1930 yılında Erivan Filoloji Fakültesine başlar. 18 Mart 1937 tarihinde Büyük Temizlik kapsamında casusluk ve karşı-devrimcilik suçlamalarıyla hapse atılır. Bazı Ermeni aydınların girişimleriyle bir yıl sonra serbest bırakılır. 1940 yılında Kürt Folkloru üzerine doktora yapar. 1959 yılında Ermenistan Bilimler Akademisinin Doğu Bilimleri bölümünde çalışmaya başlar. 8 yıl Kürdoloji bölümü başkanlığı yapar. Folklor ve edebiyat üzerine 15 kitap yayınlar. Okullardaki eğitim faaliyetleri için 33 ders kitabı hazırlar. Heciyê Cindî 1 Mayıs 1990 tarihinde Ermenistan’da yaşamını yitirir. [26] [27] [28]

Heciyê Cindî’nin hazırladığı alfabe Kürtçe eğitim verilen bütün Cumhuriyetlerde kullanılır. Gazeteler, kitaplar ve ders materyalleri de artık bu alfabeyle hazırlanır. Sovyetlerin 1991 yılında dağılmasıyla birlikte kimi Cumhuriyetlerde Kiril alfabesiyle birlikte Latin alfabesi de kullanılmaya başlanmıştır.

Stalinist rejimin Leninist dönemden farklı olarak ezilen uluslar ve azınlıklara yönelik ciddi bir politika değişikliğine gittiği görülmektedir. 1936 yılında oluşturulan yeni anayasa ile milli eğitim politikası değiştirilerek bütün Sovyet Cumhuriyetlerinde Rusça eğitim yapma zorunluluğu getirilmiştir. Bu yüzden etnik gruplar ve azınlık dillere ait kurumlar işlevsiz hale getirilmiştir. Halk olmaktan kaynaklanan en doğal hakları ya engellenmiş ya da yasaklanmıştır. Her yasak uygulama Karşı Devrim Faaliyetleri ya da Devrim Düşmanları gibi yuvarlak laflarla sürdürülebilir bir hale getirilmiştir.

SSCB’de 1921-1947 yılları arasında yayınlanmış Kürtçe kitapların sayısı göz önüne alındığında bu gerçek daha iyi anlaşılacaktır. Kimi eksikliklerine rağmen Taels’ın Kürtçe kitaplara ilişkin hazırladığı aşağıdaki raporu incelendiğinde 1939-1945 yılları arasında korkunç bir eğitsel ve kültürel karanlık dönemi yaşandığı ortaya çıkmaktadır.

SSCB’de 1921-1947 yılları arasında yayımlanmış Kürtçe kitapların sayısı:[29]

Basım Yılı

Kitap Sayısı

Basım Yılı

Kitap Sayısı

1921

1934

1922-1928

1935

1929

1936

1930

1937

1931

1938

1932

1939-1945

1933

1946

Dikkat edilirse 1939 ve 1945 yılları arası Stalin dönemi baskıları kitap basımı ve eğitim çalışmalarınada yansımıştır. 1939 ve 1945 yılları arasında hiç kitap basılmadığı görülmektedir. Kürtlere yönelik eğitsel, kültürel, edebi, sanatsal ve toplumsal çalışmaların Stalin’in ölümünden sonra canlandığını ve kademeli olarak arttığını hatırlatmakta yarar var. Kürt edebiyatı en verimli yıllarını 1955 yıllarından sonra yaşamıştır. Şiir, roman, öykü ve diğer tarzlarda eser veren hatırı sayılır düzeyde bir yazar kesimi yetişmiştir.

Alfabe ve eğitim çalışmaları Sovyet Kürtleri arasında edebiyatın gelişmesine büyük katkılarda bulunur. İlk dönem yetişen yazarlar arasında Erebê Şemo, Heciyê Cindî, Emînê Evdal, Ahmedê Mîrazî, Casimê Celîl, Cerdoye Genco, Weziri Nadirî, Etarê Şero gibi simalar yazınsal çalışmalarıyla Kürt toplumu içerisinde önemli bir yere sahip olmuşlardır.

İkinci Dünya Savaşından sonra başlayan ve Sovyetlerin yıkılışına denk gelen ikinci dönemde ise Eliyê Ebdilrehman, Nado Maxmûdov, Mîroyê Esed, Xelîl Muradov, Şikoyê Hesen, Fêrîkê Usiv, Mîkayêlê Reşît, Sehîdê îbo, Simoyê Şemo, Karlênê Çaçanî, Egîtê Şemsî, Rîzaliyê Reşît, Ordixanê Celîl, Bariyê Bala, Wezîrê Eşo, Emerîkê Serdar, Egîtê Xudo, Ahmedê Hepo, Sîma Semend, Ahmedê Gogê,Tosinê Reşît, Elîxanê Memê, Cerdoye Esed, Babayê Keleş, Çerkezê Reş gibi isimler eserleriyle Kürt edebiyatına hayat vermişlerdir.

1930 yılında kurulan Riya Teze gazetesinin yayını Karşı Devrime hizmet edebilir gerekçesiyle 1937 yılında durdurulmuştur. Gazete Stalin’in ölümünden sonra 1955 yılında Mîroyê Esed editörlüğünde tekrar faaliyete girmiştir.

Ermenistan’da Erivan Radyosu Kürtçe bölümü 1955 yılında haftada üç gün ve onbeş dakika olmak üzere test yayınına başlar. İlk iki yıl radyonun sorumluluğunu Casimê Celîl yapar. Moskova’da toplanan heyetin aldığı karar ile 1957 yılından 1981 yılına kadar başkanlığını yapacak olan Xelîlê Çaçan göreve getirilir. Sovyetler Birliği'nin 1991 yılında dağılması ile radyonun finansmanı kesilir ve sınır dışı yayın yapmasına olanak sağlayan radyo vericileri kaldırılır.

1955 ve 1991 yılları arasında radyoda birçok tiyatro oyunu radyofonik olarak seslendirilir. Kürtçe destan, efsane ve öykülere yer verilir. Sovyetlerde yaşayan dengbejler ve müzisyenler bir araya getirilerek sesleri kaydedilir ve dinleyicilere yönelik müzik programları düzenlenir. Karapete Xaço, Aram Tigran, Kubara Xudo, Şeroye Bıro, Susıka Sımo gibi birçok sanatçı halk tarafından tanınır ve sevilerek dinlenir. Radyo sayesinde Kürt kültürü ve sanatı en ücra bölgelere ulaşır.

1959 yılında Leningrad'da Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Doğubilimleri Enstitüsü'nün Leningrad Dalı bünyesinde Kürdoloji Bölümü açılır. Tanınmış Doğubilimci İ.A.Orbeli'nin çaba ve öncülüğünde kurulan bölüme yine Orbeli'nin kendisi başkan olarak atanır. Orbeli'nin 1961 yılında ölmesinden sonra yerine başkan olarak Qanatê Kurdo atanır. Değerli bir Kürdolog ve araştırmacı olan Qanatê Kurdo 1985 yılına kadar bu bölümde başkan olarak görev yapar.

1978 yılında Gürcistan Radyosu Kürtçe Bölümü açılır. Radyo Keremê Anqosî'nin yönetiminde 2004 yılına kadar hizmet verir. 1978’de Gürcistan Devlet Radyosu’nda Kürtçe bölümünü kuran Anqosi, Tiflis hükümeti tarafından şeref madalyası ile ödüllendirilir. Radyo kapandıktan üç yıl sonra, 2007 yılının son aylarında bu defa da Radyo Ronkayî adıyla yeniden açılır. Radyonun spikerliğini Bella Sturki yapmaktadır.

1937 ve 1955 yılları arasında Kürtler eğitim başta olmak üzere kültür, sanat, edebiyat ve toplumsal yaşamda Stalin döneminin baskıları nedeniyle kendilerini ifade edememişlerdir. Kürtçe eğitim en asgari seviyeye indirilmiş, tiyatro faaliyetleri engellenmiş, gazete çıkarılması yasaklanmış, radyo kurulmasına izin verilmemiş, kitap çıkarmak çok zor hale getirilmiş, Lenin’in inandığı azınlıkların korunması ve geliştirilmesi ilkesine aykırı olarak her türlü yasak ve baskı yöntemi Karşı Devrim Faaliyetleri bahanesiyle devreye sokulmuştur.

Marksist Leninist çizgiden sapmış aşırı otoriter, proleter demokrasinin rafa kaldırıldığı Stalinist rejim, kimi çevreler tarafından özeleştiri yapılmadan gözü kapalı doğru kabul edilmiş, meşrulaştırılmış ve teorize edilmiştir.

Ben her zaman en büyük erdemin yanlış ve hatalarımızı görerek özeleştiri yapmaktan geçtiğine inananlardanım. Özeleştiri yapmaktan korkmayın. Özeleştiri sizi doğruya ulaştırıp geliştirebilecek tek yöntemdir.

Bakın ne tür bir rejime inanırsanız inanın demokrasiyle birlikte, düşünce ve fikir hürriyetini korumanız ve bunun yaşamasını sağlamanız gerekmektedir. Yoksa totaliterleşerek yok olmaya mahkum olursunuz. Toplumu boğarak güçlü ve özgür olamazsınız. Eninde sonunda çürüyerek yok olmaya mahkum olursunuz.

En büyük kazanımlarını Lenin döneminde elde eden Kürtler, Stalin'in otoriter uygulamalarıyla birçok kazanımları yitirdiler. Stalin'den sonra iktidara gelen Kruşçev ve Brejnev dönemlerinde tekrar toparlanan Kürtler, Sovyetler Birliğinin Gorbaçov eliyle 25 Aralık 1991'de resmen dağıtılmasıyla Sovyet Cumhuriyetlerinde var olan kazanımlarını yeniden teker teker kaybettiler. Yükselen nasyonalist hareketler halklar arasında ciddi sorunlar ve çatışmalar ortaya çıkardı.

Bütün eksik ve yanlış uygulamalarına rağmen Sovyet Sosyalizmi Kürtler için büyük kazanımlar yaratmıştır. Günümüzün egemen ulus burjuva milliyetçiliğinin karanlığında, sosyalizm hala ezilen uluslar ve halklar için en büyük umut ve inanç kaynağı olmaya devam etmektedir. Tarih bizlere günahı sevabıyla Sovyet Sosyalist deneyiminden öğrenecek çok şey bırakmıştır.

[1] Bazil Nikitin, Kürtler: Sosyolojik ve Tarihi İnceleme, İstanbul: Özgürlük Yolu Yayınları 1976, s.202.

[2] Halfin, 19. Yüzyılda Kürdistan Üzerine Mücadeleler, Ankara: Komal Yayınevi, 1976, s.14-15.

[3] Sıddîq Borekeyî Sefîzade, Mêjûy Wêjey Kurdî, Tebrîz, s. I, 17-18.

[4] Cemal Reşîd Ahmed, Zuhûru’l-Kurd fi’t-tarîh, İkinci baskı, Erbil, 2005, s. 122-124.

[5] Feqî Huseyn Sağniç, Dîroka Wêjeya Kurdî, Enstîtuya Kurdî, İstanbul, 2002, s. 27-28.

[6] Celile Celil, Kürt Aydınlanması, s.121.

[7] Eskerê Boyik, Nura Elegezê, Çend Dîdem ji Edebyata Kurdên Ermenîstanê, Weşanên Dengê Êzîdiyan, s. 12.

[8] Dr. Tosinê Reşîd: Ji dîroka Alfeba (ABC) Kurdî.

[9] Peter Rollberg. Historical Dictionary of Russian and Soviet Cinema. s. 95-97.

[10] Nado Mahmudov, Kürd halkı, Erivan, 1959, s.224.

[11] Hejarê Şamîl, Diyaspora Kürtleri Notları, s.42.

[12] David Babayan, Kızıl Kürdistan, Oluşum ve lağvedilişinin jeopolitik yönleri.

[13] Hejarê Şamîl, Diyaspora Kürtleri Notları, s.47. / Ayrıca bknz: Nado Mahmudov, Kürd halkı, Erivan, 1959, s, 226. / Bknz: Marksizım-Leninizm Enstitüsü (MLE) Ermeni şubesi arşivi, şube 1, özel dosya (ÖD) 4, dosya 291. belge 38.

[14] Dr. Eskerê Boyîk, Nûra Elegezê Çend dîdemji edebiyeta Kurdên Ermenistanê, s.27.

[15] Cerdoyê Genco û hevpeyvîna wî bi Îsahak Marogulov, Rya Teze, 1933.

[16] Hevpeyvîna Xorhırdayin Hayatsan bi Îsahak Marogulov.

[17] Ji Casimê Celîl re Name, 1929.

0 notes