#herman van hoogdalem

[feliciagarrivan]

Identity through the eyes of an artist | Herman van Hoogdalem | TEDxGroningen

[jurjenkvanderhoek]

GEZICHTEN VAN DEMENTIE, EEN BOEK VOL ONTROERING

De schilder kan door de mens kijken om het portret te maken. Dat wil zeggen hij ziet achter het gezicht het gevoel van de geportretteerde. Achter de mimiek de emotie. Dat is het verschil met de fotografie. De fotograaf krijgt de buitenkant voor de lens, maar zal nooit de binnenkant kunnen laten zien. Deze doorgronding kan hij alleen krijgen met het toevoegen van symbolen of het bijplaatsen van zaken en materialen die bij de geportretteerde mens passen, het figuur tot persoon maakt. Maar de schilder kan in zijn verfstreken het wezen van de mens weergeven. De impressie achter de expressie tot uitdrukking brengen. Herman van Hoogdalem vindt het de kwaliteit van een schilder, dat hij meer aan de buitenkant kan zien dan iemand die niet schildert. “Ik maak een portret via mijn ogen. Als je scherp observeert dan kun je zoveel lezen aan de buitenkant.” De mensen gaan in zijn hoofd zitten, de uitdrukkingen op hun gezicht, de blikken in hun ogen.

Van Hoogdalem portretteerde mensen die lijden aan de ziekte van Alzheimer voor de tentoonstelling “Gezichten van dementie”. Met teksten van journalist en schrijver Gijs Wanders is dat een boek geworden. Beide heren zijn ervaringsdeskundige, want hadden een ouder die leed aan dementie en maakten het hele proces daardoor aan den lijve mee. Daarom is de uitgave “Gezichten van dementie” een boek vol ontroering geworden. Van Hoogdalem beeldde de mensen in potlood en verf, Wanders verwoordde het verdriet van familieleden die de mens in al zijn of haar machteloosheid in het leven te zien verdwalen. Al wat niet in woorden te vangen is staat opgetekend in de schilderijen – de wanhoop, het lijden, de pijn, de onzekerheid, de leegte, de onthechting, de berusting. De geportretteerden gaan door al die fasen van dementie heen, totdat er niets meer is dan enkel het sterven. Ze kunnen nauwelijks meer in hun eigen schaduw van wie ze vroeger waren staan. Maar proberen in hun onbeholpen wezen nog wel die iemand te zijn, hoewel er nauwelijks meer sprake is van decorum.  Naast deze portretten zijn de teksten, interviews met partners en kinderen waarbij de relatie tussen familie en degene met dementie centraal staat, een representatie van deze mensen.

In eerste instantie heb ik dat niet zo door, want de tentoonstelling heb ik niet kunnen zien destijds, maar de portretten zijn menshoog. Dat realiseer ik me pas wanneer ik ergens in het boek de foto van de schilder in zijn atelier zie, werkend aan de portretten. Ik kan me voorstellen dat dit formaat voor de bezoekers tijdens de tentoonstelling erg confronterend moet zijn geweest. Menshoge gezichten. Met priemende ogen, maar geen felle blikken. Ernstig en ingetogen, strakke trekken om de mond. De blik is lijdzaam en berustend, voor dat ogenblik dat ze ongedwongen model staan. Of althans door de schilder met de ogen worden gevolgd, zodat hij diverse schetsen van houding en uitdrukking kan maken. Die schetsen met uitgeschreven bevindingen op het moment zijn grond voor de uitwerking in het atelier.

Kijken ogen niet over of langs mij heen in het niets, dan zien ze mij recht aan maar kijken dwars door me heen. De blik is niet leeg, maar loopt vol van vragen over wat, wie, waarom, waar, wanneer. Te veel vragen om nog zelf te kunnen beantwoorden, want die antwoorden zijn zoek en niet meer te vinden. Dat maakt ze hulpeloos en machteloos vooral. Ik zie weemoed in de blikken, voor zover deze mensen die emotie nog kunnen bevatten. Er is verbazing, want ze begrijpen niet meer waar ze zijn en waarom ze hier zijn. Eigenlijk valt alle herkenning weg en kunnen ze alleen leven in een tijd voor deze tijd, van toen en vroeger. Alles van nu en gister is als het ware uitgegumd – moet nog komen, het moment van vorige week werd opnieuw getekend. Op deze plek willen ze niet meer zijn, niet in dit heden leven, want het is en blijft vreemd. Die verwarring is gevat in het portret. Het straalt ze uit de ogen. “Ik blijf het verdrietig vinden, maar probeer toch wel te kijken hoe hij nu leeft in dat hele kleine wereldje. Ik kijk niet naar wat hij allemaal niet meer kan, want ja, dan maak ik het voor mijzelf heel moeilijk.”

Uit de interviews van Gijs Wanders met de familie blijkt vooral dat het zwaar is degene waarvan ze houden te zien wegdrijven van het leven. Zonder dat ze een helpende hand kunnen bieden of een reddingsboei kunnen toegooien. Ze kunnen er alleen maar zijn, begrijpend naast hen staan. Ze lijden mee en zijn bezorgd. “…dat ik niet meer weet of ze mij nog als echtgenoot herkent. Ik kan ook wel de mijnheer zijn die geregeld langskomt…” “…ik heb het idee dat ze mij eerder ziet als broer en mijn zoon als haar zoon…” “Ik zie mijzelf vooral als zijn verzorgende, iemand die het voor hem zo goed mogelijk wil maken. Ik probeer te leven bij de dag…” “…op een gegeven moment is het wel weg, dan is het je moeder niet meer.” “Ik geniet van de dingen die er zijn, maar ben toch wel een groot deel van mijn vader kwijt.” “Ik ben dankbaar dat we het zo fijn hebben gehad, het waren mooie jaren. En ja, nu moet ik hem afstaan.”

Wat zo typerend is in de portretten zijn toch wel de wezenloze, ontdane en machteloze blikken. De oogopslag maakt geen contact. Alsof in zichzelf gericht. Zich voortdurend afvragen wie die ander is en wat deze komt doen. Na de gesprekken met familie, de portretten van hun geliefden en locatieportretten van mensen die door het verzorgend personeel zijn gekozen, is er een gesprek van auteur met kunstenaar – Gijs met Herman: “Ik heb dementie in het gezicht gekeken”. Eigenlijk zegt de blik van de schilder meer dan dat de familie door de schrijver over de persoon laat weten. Uit die interviews leer ik hoe iemand was en op welke manier zij omgaan met hoe de persoon nu is. De kunstenaar kijkt objectief naar de actuele situatie, maakt contact voor zover dit mogelijk is en kijkt vooral door de mens heen, door de pijn en het verdriet en probeert het geluk dat er ooit was in beeld vast te grijpen. “Ik heb een samenvattend portret proberen te maken waarin je veel van die emoties en uitdrukkingen tegenkomt. Haar mond strak en streng, haar ogen zacht en verdrietig.” “Ik kan me voorstellen dat het voor dierbaren heel moeilijk is om je man of je moeder zo te zien, stilgezet in de tijd, de leegte in de ogen, het verdriet op het gezicht.”

Gezichten van dementie. Beeld Herman van Hoogdalem, tekst Gijs Wanders. Uitgave WBOOKS, 5e druk 2017.

https://wbooks.com/winkel/kunst/hedendaagse-kunst/gezichten-dementie-5e-druk/

[huariqueje]

Booted Lady  -    Herman van Hoogdalem

Dutch, b.1956-

Oil on panel , 25 x 25 cm.