#Манас таануу

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/07/06/karl-rajhl-germaniyalyk-chygaan-manas-taanuuchu-zhana-epos-izild-ch/

Карл Райхл: Германиялык чыгаан манас таануучу жана эпос изилдөөчү

Жогорудагы сүрөттө Карл Райхл кесиптеши Мухаммед Ху Чжэнхуанын үйүндө. Бээжин. 22.10.2015.

Заманабыздын мээнеткеч жана ар тараптуу иликтөө жүргүзгөн аалымдарынын бири – немис окумуштуусу, манас таануучу Карл Райхл жөнүндө азыноолак сөз.

Профессор Райхлдын ишмердиги – илимпоздук күрөштүн символу

Германиялык заманбап түрколог, манас таануучу, кыргыз таануучу, дастан таануучу, Бонн университетинин профессору Карл Райхл (немисче: Karl Reichl) 1943-жылы 4-июлда Германиянын Бавария жергесиндеги Вайден (Weiden) шаарында жарык дүйнөгө келген.

Ал 1963-68-жылдары Мүнхендеги (Германия) жана Монпеллье шаарындагы (Франция) университеттерде англис жана роман филологиясы ажистиги боюнча таалим алган.

1968-жылы англис жана француз тилдери боюнча мамлекеттик сынактар тапшырган.

1968-1970-жылдары Кэмбриж университетине (University of Cambridge) караштуу Магдален коллежинде (Magdalene College) илимий багытта окуган.

1971-жылы Мүнхен шаарындагы Мүнхен университетинде Орто кылымдар жаатында докторлук диссертациясын коргоп, философия доктору (Ph.D.) даражасын алган жана анын орто кылымдардагы Англиядагы диний поэзияга арналган бул диссертациясы 1973-жылы Мүнхенде жарык көргөн.

Професссор Райхлдын бейнесин толук элестетүү үчүн илимпоз катары гана эмес, жогорку окуу жайларда педагог катары да ырааттуу жүргүзгөн иш-аракетин көңүлдө тутуубуз абзел.

Ал 1971-1977-жылдары Мүнхен университетинде доцент (Assistant Professor) болуп иштеди.

Ал эми 1977-жылы ал философия доктору (Dr. phil. habil.) жана профессор даражасы үчүн тил илими тармагында “Түрдүк грамматика жана сөз калыптанышы” (Professorial thesis in linguistics: Categorial Grammar and Word-Formation) темасында диссертациясын жактаган жана бул диссертация Түбинген (Tübingen) шаарында 1982-жылы жарык көргөн.

Карл Райхл 1977-1978-жылдары Бохум (Bochum) университетинде доцент болуп иштеди.

Ал эми 1978-2008-жылдары ал Бонн университетине (the University of Bonn) караштуу Англистика, американистика жана келтология институтунда Орто кылымдар адабияты жана тарыхый тил таануу адистиги боюнча толук профессор кызматын аркалады.

Ардагерлик кезең профессор Райхлдын илимий-педагогдук ишине тоскоолдук кылган жок. Ал 2008-жылдан тартып Ардагер профессор (Professor Emeritus) даражасында өзүнүн илимий-чыгармачыл иштерин дагы эле жемиштүү улантууда.

Профессор Райхлдын илимий жана илимий-педагогдук ишмердиги камтылган айрым кызматтарын санап өтөлүк:

Карл Райхл 1978-жылдан тартып Бонн университетинде (ротациялык тартипте) кафедра башчысы, декандын чет өлкөлүк студенттер үчүн жооптуу орун басары, ар кыл комиссиялардын мүчөсү, Орто кылымдар борборунун катчысы сыяктуу иштерди аркалады.

Ал 1978-88-жылдары Бонн университетинде Борбордук Азия боюнча атайын Иликтөө Тобунун (Sonderforschungsbereich) шерик мүчөсү болду.

Ал эми 1995-жылдан тартып ал Каракалпакстандын борборундагы Бердах атындагы Нөкис мамлекеттик университетинин ардактуу профессору кызматын аркалап келет.

Профессор Райхл 1999-жылдан Түндүк Рейн-Вестфалия Илимдер академиясынын мүчөсү, 2010-жылдан тартып КЭРдин борбору Бээжиндеги Кытай Коомдук илимдер академиясына караштуу Этностук адабият институтунун илимий кеңешчиси болду.

Чет мамлекеттердеги дарстары да Карл Райхлдын шакирттери ар башка өлкөлөргө чачырагандыгын айгинелейт.

Мисалы, 1990-жылы Карл Райхл АКШнын Гарвард университетине (Harvard University) караштуу Салыштырма адабият факултетинде жана Жакынкы Чыгыш тилдери жана цивилизациялары факултетинде чакырылган профессор (Visiting Professor) болду.

Ал эми 1995-жылы ал Франциянын Париж шаарындагы Жогорку иликтөөлөр боюнча тажрыйбалык мектепте (École Pratique des Hautes Études) чакырылган профессор болду.

Профессор Райхл 2007-жылы Израилдеги Иерусалим Жөөт университетинде (the Hebrew University of Jerusalem) Ислам таануу жана Ортоңку Чыгыш таануу факултетинде чакырылган профессор болду.

2009-жылы болсо ал Иерусалим Жөөт университетинде Салыштырма адабият факултетинде чакырылган профессор болуп иштеди.

2011-жылы профессор Райхл АКШдагы Мэдисон шаарындагы Висконсин университетинде (the University of Wisconsin) англис тил факултетинде чакырылган профессор жана Гуманитардык билимдер боюнча изилдөө институтунун илимий кызматкери (Fellow of the Institute for Research in the Humanities) болуп иш жүргүздү.

  Түркология жана түрк дастандарын изилдөө

Түрк тилдериндеги фолклордук мурасты жана адабиятты иликтөө – профессор Райхлдын чыгармачыл ишмердигинин басымдуу бөлүгүн өзүнө алган тармак. Тактап айтсак, профессор Карл Райхл түрк, өзбек, уйгур, каракалпак, казак, кыргыз, түркмөн ж.б. тилдерди үйрөнгөн түрколог адис. Ал фарсы тилин да өздөштүргөн.

Профессор К.Райхлдын эмгектеринин бир катары түрк калктарынын оозеки адабий чыгармачылыгын, эпосторун жана чакан дастандарын иликтөөгө жана алардын айрымдарын кыргыз, өзбек, каракалпак, түркмөн, казак жана уйгур тилдеринен батыш европалык тилдерге (немис, англис) которууга байланыштуу болду.

Анын өзүнүн ушул саптардын ээсине 2017-жылы 8-апрелде жазган катына караганда, ал оболу өзбек тилин үйрөнгөн жана өзбек эл жомокторунун өрнөктөрүн которгон (бул котормо 1978-жылы Бохумда жарык көргөн). 1982-жылы болсо профессор К.Райхл түркмөн эл жомокторун которуп жарыялады. 1985-жылы ал которгон каракалпак эл жомоктору да басмадан чыкты.

1981-жылы Карл Райхл совет-герман маданий жана илимий алмашуу программасынын алкагында Өзбекстанда илимий сапарда болгон эле. Ал Ташкен шаарында Өзбекстан Илимдер академиясынын Адабият институтундагы Фолклор таануу бөлүмүндө профессор Төрө Мирзаевдин илимий жетекчилиги астында иштеди. Андан соң ал Нөкис шаарында Өзбекстан ИАсынын Каракалпак бөлүмүндө профессор Кабул Максетовдун илимий жетекчилиги астында изилдөөлөр жүргүздү.

Бул сапары маалында Карл Райхл өзбек жана каракалпак тилдеринде айрым фолклордук чыгармалардын үзүндүлөрүн жандуу аткарып жаткан учурунда үн жазгычка жазып алган.

Кийинчерээк ал өзбек элинин эки дастанын немисчеге которуп жарыялады (“Равшан” дастаны, 1985; “Алпамыш” дастаны, 2001).

Ошондой эле профессор К.Райхл каракалпак тилинен англис тилине “Эдиге” дастанын которуп, 2007-жылы жарыялаган. Бул дастанды Райхл мырза өзү 1981-жылы алгач жолуккан бир каракалпак дастанчыдан үн жаздыргычка жазып алганын белгилей кетелик.

  Манас таануу

Кыргыз таануучулар профессор Карл Райхлга манас таануудагы салымдары үчүн өзгөчө ыраазы. Анын өмүр жолуна кылчайсак, Карл Райхл Мүнхен университетинде окуган студент чагында эле кыргыз элинин “Манас” эпосунун Вилгелм Радлофф жазып алган вариантын окуп чыккан. Демек, студент кезинен эле Карл Райхл агайыбыз манас таануу тармагына кызыгып калган экен.

Айтмакчы, 1985-жылы ал кытай-герман маданий жана илимий алмашуу программасынын алкагында алгачкы ирет Шинжаңга илимий саякат жасайт. Ошол эле жылы ал Кытайдагы түрк тилдүү калктардын жомокторунун бир томдугун өз котормосунда жарыялаган. Алардын арасында кыргыз эл жомоктору да бардыгын белгилей кетелик.

Дал ошол 1985-жылы Карл Райхл алгачкы жолу кытайлык кыргыздардын чыгаан манасчысы, Кыргыз Республиксынын Баатыры Жусуп Мамай (1918‑2014) менен кезиккен.

XXI кылымдын башында Кытайдын Шинжаң аймагындагы “Манас” изилдөө борбору жана башка илимий институттар профессор Карл Райхлга кайрылып, “Манас” дастанынын Жусуп Мамайдын айтуусудагы вариантын кыргыз тилинен англис жана немис тилдерине которуу өтүнүчүн билдиришкен. Бул жөнүндө бизге Шинжаң “Манас” изилдөө борборунун жетекчиси, профессор Мамбеттурду Мамбетакун тастыктап айтты.

Бул өтүнүчкө ылайык, профессор Карл Райхл “Манас” дастанынын Жусуп Мамай айткан вариантынын үзүндүлөрүн англис жана немис тилдерине которуп, чет-четинен жарыялап келет. Буга чейин кыргыз жана немис тилдеринде бир том (2014) жана кыргыз жана англис тилдеринде эки том (2014, 2015) жарык көрдү.

Профессор Райхл Ала-Тоого да бир нече ирет келген. 1995-жылы ал “Манас” дастанынын шарттуу 1000 жылдык мааракесине катышуу үчүн расмий герман делегациясынын курамында Кыргызстанга келип, мааракелик чараларга катышкан.

1999-жылы ал ЮНЕСКО уюштурган “Борбордук Азиядагы тынчтык жана дин” конференциясына (Бишкек) катышкан. Ошол эле жылы Карл Райхл “Дүйнө элдеринин эпостору” эл аралык бирикмесин уюштуруу чараларына катышуу үчүн Бишкекке дагы бир жолу келген. Бул уюмга Бексултан Жакиев президент болуп, К.Райхл вице-президенттердин бири болуп шайланган.

Профессор Карл Райхл дүйнөдөгү ар кыл өлкөлөрдө 200дөн ашуун эмгектерин жарыялады. Анын ичинде “Манас” дастаны жаатындагы макалалары Кыргызстанда да илимий жыйнактарда жарык көргөн.

  Унутулгус жолугушуулар

Профессор Карл Райхл 2013-жылы 15-ноябрда Улуу Кыргыз каганатынын 1170 жылдыгына арналган эл аралык илимий жыйынга (Бишкек) катышкан жана ачылыш отурумда “Көөнө Кыргыз тарыхы тууралуу жобо манасчы Жүсүп Мамайдын варианты боюнча” (The Concept of Early Kyrgyz History According to the Manaschy Jüsüp Mamay) деген темада баяндама жасаган.

Бишкектеги илимий жыйын аяктаган соң, ноябрдын суук, бирок илимий шеринеден кийинки жагымдуу маанайга кошул-ташыл болгон ажайып күнүндө Ала-Арча капчыгайына бардык. Андан соң кечкурун биздин үйдө баарлаштык. Коноктор кетээрде профессор Карл Райхл аксакал катары үй ээсине жана меймандарга кыргызча таптаза сүйлөп, ак бата бергендиги бизди да, дасторкон четиндеги казак, кыргыз конокторду да маашырлантты.

Урматтуу манас таануучу агайыбыз Райхл менен биз 2015-жылы 20-21-октябрда Бээжинде да жолугушуп, “Кытайдагы уйгурлардын дастандарына арналган эл аралык симпозиумга катыштык.

Жыйын аяктаган соң, 22-октябрда профессор Райхл, жапон манас таануучусу Такао Нишиваки, кытайлык кыргыз тарыхчысы Ысакбек Бейшенбек менен чогуу кытайлык даңазалуу окумуштуу, кыргыз таануучу, манас таануучу жана дунган таануучу, профессор Мухаммед Ху Чжэнхуанын үйүнө бардык.

Мага алар менен заманбап манас таануу көйгөйлөрү жаатында узакка чейин баарлашуу насип болгонуна канааттанам. Дал ушул жолугушууда манас таануу маселелери бардыгыбызды ширелткен көрүнбөс алтын жипке тете экенин сездим.

  Шакирттери көп аалым

Профессор Карл Райхл таанымал кыргыз таануучу Гундула Салктын Кытай жергесине алгачкы илимий сапарга чыгуусуна жана Кытайдагы кыргыз таануучулар менен таанышуусуна данакер болгонун Гундула айым ыраазылык менен айтканы эсте.

Ал кездеги жаш окумуштуулар Гундула Салк менен Мамбеттурду Мамбетакун1996-жылы Түндүк Кытайдын Манчжурия аймагындагы Хэйлуңжаң вилайетинде байырлаган фу-йү кыргыздарына илимий саякат менен барып, фу-йү кыргыздарынын тили жана этнографиясы менен байланыштуу англис тилинде баалуу эмгек жарыялашкан (Turdu, Mambet; Gundula Salk: «The Fu-Yu Gïrgïz and their past. Three stories collected in Manchuria during the Period of the Establishment of the People’s Republic of China». In: Turcica 30 (1998), pp. 287-296).

Келээрки (2018-) жылы 4-июлда профессор Карл Райхлдын 75 жылдык мааракеси, Теңир жалгаса, Кыргызстандын жана КЭРдин илимий коомчулугу тарабынан кеңири белгиленет деп ишенебиз.

Немис элинин чыгаан манас таануучусу жана “Манас” дастанынын котормочусу Ала-Тоодо да арзып күткөн сый конок.

Германияда да, Кыргызстанда да, Кытайда да анын шакирттери арбын.

  Професссор Карл Райхл жарыялаган эмгектердин кыскача тизмеси:

Religiöse Dichtung im englischen Hochmittelalter. Untersuchung und Edition der Handschrift B.14.39 des Trinity College in Cambridge. [Religious poetry in the Late Middle Ages in England. Analysis and edition of MS B.14.39 of the Trinity College in Cambridge.] München, 1973.

“Tractatus de Grammatica”. Eine fälschlich Robert Grosseteste zugeschriebene spekulative Grammatik. Edition und Kommentar. [“Tractatus de Grammatica”: A speculative grammar erroneously ascribed to Robert Grosseteste. Edition and commentary.] München, 1976.

(Ed. with Walter Sauer) A Concordance to Six Middle English Tail Rhyme Romances. Frankfurt a. M., 1993.

(Ed. with Joseph Harris) Prosimetrum: Crosscultural Perspectives on Narrative in Prose and Verse. Cambridge, 1997.

Spielmannsidiom, Dialektmischung und Kunstsprache in der mittelenglischen volkstümlichen Epik. Nordrhein-Westfälische Akademie der Wissenschaften. Geisteswissenschaften. Vorträge G 383. Paderborn, 2002.

Die Anfänge der mittelenglischen weltlichen Lyrik: Text, Musik, Kontext. [The beginnings of the Middle English secular lyrics.] Paderborn, 2005. [English translation publ. in 2011]

Musik und Spiritualität im englischen Psalter des spätmittelenglischen Mystikers Richard Rolle. [Music and spirituality in the English Psalter of the late Middle English mystic Richard Rolle.] Paderborn, 2012.

(Ed.) Medieval Oral Literature. De Gruyter Lexikon. Berlin, 2012 [pb. 2016].

Тил илимине байланыштуу эмгектери

Categorial Grammar and Word-Formation: The De-adjectival Abstract Noun in English. Tübingen, 1982.

Englische Sprachwissenschaft. Eine Bibliographie. [English linguistics. A bibliography.] Berlin, 1993.

Оозеки адабият. Түрк тилдериндеги акындар поэзиясы

Usbekische Märchen, mit Übersetzung, Glossar und Anmerkungen. [Uzbek folktales, with translation, glossary and notes.] Bochum, 1978.

Türkmenische Märchen, mit Übersetzung, Glossar und Anmerkungen. [Türkmen folktales, with translation, glossary and notes.] Bochum, 1978.

Karakalpakische Märchen, mit Übersetzung, Glossar und Anmerkungen. [Uzbek folktales, with translation, glossary and notes.] Bochum, 1985.

Rawšan. Ein usbekisches mündliches Epos. [Ravshan. An Uzbek oral epic.] Wiesbaden, 1985.

Märchen aus Sinkiang. Überlieferungen der Turkvölker Chinas. [Folktales from Xinjiang. Traditions of the Turkic peoples of China.] Köln, 1986.

Turkic Oral Epic Poetry. Traditions, Forms, Poetic Structure. The Albert Bates Lord Studies in Oral Tradition 7. New York, 1992. (Turkish translation Ankara, 2002, Russian translation Moscow, 2008; Chinese translation Beijing, 2011.)

(Ed.) The Oral Epic: Performance and Music. Berlin, 2000.

Singing the Past: Turkic and Medieval Heroic Poetry. Ithaca, NY, 2000.

Das usbekische Heldenepos Alpomish: Einführung, Text, Übersetzung. [The Uzbek heroic epic Alpomish: Introduction, text, translation.] Wiesbaden, 2001.

Edige. A Karakalpak Oral Epic as Performed by Jumabay Bazarov. Helsinki, 2007.

Manas in der Version von Jüsüp Mamay. Übersetzt von Karl Reichl. Bd. 1. Publikationen des Xinjiang “Manas” Forschungszentrums 5. Beijing: China Intercontinental Press, 2014.

Manas in the Version of Jüsüp Mamay. Translated by Karl Reichl. Vol. 1. Xinjiang “Manas” Research Centre Publications 4. Beijing: China Intercontinental Press, 2014.

Manas in the Version of Jüsüp Mamay. Translated by Karl Reichl. Vol. 2. Xinjiang “Manas” Research Centre Publications 4. Beijing: China Intercontinental Press, 2015.

The Concept Of Early Kyrgyz History According To The Manaschy Jüsüp Mamay // Кыргыз каганаты түрк элдеринин орто кылымдардагы мамлекеттүүлүгүнүн жана маданиятынын алкагында: Борбордук Азиядагы Улуу Кыргыз каганатынын түзүлгөндүгүнүн 1170 жылдыгына арналган II эл аралык илимий жыйындагы баяндамалардын жыйнагы: 2013-жылдын 15-16-ноябры, Бишкек ш. / Редколлегия: Т.К.Чоротегин (төрага), ж.б. — Бишкек: “Maxprint” басмасы, 2014. — “Мурас” коомдук фонду. – [“Тарых жана мурас” түрмөгү]. – Б. 47-53.

Тынчтыкбек Чоротегин, “Азаттык”, 17.05.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmborboru.su/2018/03/20/on-eki-zhyldan-beri-chykpaj-turgan-tomduktar/

Он эки жылдан бери чыкпай турган томдуктар

Салижан Жигитов адабияттын кайсы салаасына кайрылбасын, андан өрнөктүү дегидей иштерди жасап, сөз менен ойду туюнтуунун үлгү болорлук мисалдарын артына калтырып кетти. Анын поэзиядагы, прозадагы, котормодогу, адабият таануу теориясы, сын жаатындагы эмгектери ушул азыр да кызыгуу менен окулат.

  Убада берилгенди узак күтөбү?

Өкүндүргөнү, улуу ойчулдун көзү өткөндөн кийин чыгарылчу эмгектери кендирди кескен каражаттын жогунан чыкпай турат. Кылымда бир жаралчу улуу таланттын жазгандарынын жаңы муунга жетиши кыйын ишке айланууда.

2006-жылдын 11-февралы ушул азыр да көз алдымда. Салижан акенин үйүнүн жанында тигилген боз үй, казганактаган эл, улуу инсанды кайтпас сапарга узатууга келген көпчүлүк. Салижан аке топураган көпчүлүктү анча жактырчу эмес, бирок анын талантын сыйлагандар, жан жыргаткан азилдерин, курч кептерин, анан да калеминен чыкканды калтырбай окугандар арбын экен, эл көп чогулган.

С.Жигитов тууралуу китеп. 16.3.2012.

Мына андан бери арадан билинбей 12 жыл өтүп кетти. Асыл ойчулдун сексен жылдыгы деле билинбей, андан бери дагы эки жыл колдон суурулду. Ошол улуу устатты узатуу, кийин эскерүү учурларында айтылган көп томдуктарын чыгаруу иши негедир кечеңдеп, кийинки кездери сөз болбой деле калды.

Жубата турган нерсе – устатынын сабактарын чогултуп Алым Токтомушев китеп кылып чыгарып, өкүттүү дүйнө, аз өтпөй артынан өзү да бу жарыкчылыкты таштап кете берди.

Таберик китептин чыгышына көмөк-жардамын аябаган ал кездеги өкмөт башчыга ыраматы Алыке ыраазылыгын айтып түгөтө албаганына, устатынан эстелик окурман колуна тийгенине ал кишинин кантип кубанганына китептин бет ачарына катышкандар күбө.

Убакыт деген ушул экен, кечээки көргөн бүгүн жок, Салижан Жигитовдун өмүрлүк жары Кимия эженин, жалгыз уулу Акбардын да көзү өтүп кетти. Чыгат деген китептердин кол жазмасы ушу тапта жазуучунун жалгыз кызы Салиманын колунда, ал болсо алышкан оору менен алек.

Чыкчу китептер бу жалганды таштап кеткен Салижан Жигитовго эмес, артында калган тирүүлөргө керек. Зарыктырган ал китептер чыгып калса жок эле дегенде кыргыз тилинде өрнөктүү текст жаратууга болорун ырастап берүүгө жарамак. Ырды кантип жазыш керек, сын кандай болот, котормочу, кара сөз – кагаз менен калемге өч жазарман журтка сабак, улуттун бүгүнкүсү менен эртеңкисине кабатыр интеллигенция өкүлдөрүнө жардамчы, элим деген азаматтын үстөлүнөн түшпөс китептер болмок.

Салижан Жигитовдун жоктугу ушу 12 жыл ичинде кадимкидей сезилди. Көпчүлүктүн көөнүндөгү акыйкатты айтыш деле кыйла оор иш окшобойбу, Салижан Жигитовдон кийин кемчилигибизди көзгө сайып, ачуу акыйкатты алдыга жайчу азамат деле көрүнбөйт.

Иши кылып, Салижан Жигитовдун китептери чыгып калса биздин коомдук аң-сезимибизде кыйла өзгөрүүлөр болмок, илгери-кийин окуган ойлорду кайра таразалап, өткөндөн сабак алып, келечек багытыбызды дагы бир ирет аныктап алышыбызга өбөлгө түзүлүп калар беле деген ой.

  Узакка созулган иш

Салижан Жигитовдун көзү өткөн соң эмгектерин чогултуп чыгаруу боюнча оболу Кыргыз-Түрк “Манас” университетинде демилге көтөрүлгөн.

Улуу устаттын сүймөнчүк шакирти, белгилүү ишкер Разак Сайдилкановдун айтмында, алгач иш демдүү башталган, түйшүгү түмөн жумушту Салижан Жигитовдун дагы бир шакирти, белгилүү акын жана илимпоз Абдил Шерматов ишке ашырган:

Ишкер Разак Сайдилканов.

– Кол жазмаларын Салима менен Кимия эжеден алып, аны папкаларга бөлүп “чыгарганча сенде болсун” деп Сулайманга алып барып бергем. Кол жазма Сулайманда болчу, ал “бир сыйра карап бериңиз” деп Кеңеш Жусуповго бериптир. Анан ал киши биз билбей калган, таппай калган нерселерди кошуп, анан ошол папкалардын ичиндегилерди хронологиялык тартипте мазмунун түзүптүр. Бул иш көп убакытка созулуп кетти.

Анан бир күнү “эмне болду” деп Сулайманга барсам: “Салима алып кетип калды” дешти. “Силер басып жата берет экенсиңер. Өзүм чыгарам” деп. Барып кол жазманы кайтарып алып келдим. Анан бир жолу Салима келди, күздүн күнү эле, мен Түркияга кетмек элем. Кол жазмалар менде эле. “Байке, кол жазмаларды мага бериңиз. Мен чыгарам”.

“Сен кайсы акчага чыгарасың, айланайын?” десем “менин акчам бар, мага бериңиз” деди. Анан “макул” деп ошондо Салимага бергемин. Менде биринчи мүмкүнчүлүк болору менен Салижан агайдын китептерин чыгарууну мен өзүмдүн парзым деп эсептейм. Эч ким чыгарбаса, эртеби-кечпи өзүм чыгарам.

Кыргыз-Түрк “Манас” университетинин окутуучусу, филология илимдеринин кандидаты Таалайбек Абдиев ушу тапта окуу жайы Салижан Жигитовдун тандалмаларын чыгарууну көздөп жатканын ырастап, маселенин баары барып-келип каржыга такалып жатканын жашырган жок.

Профессор Т.Абдиев.

– Бул эмгектердин чыкпай жатышы бир жагынан, албетте, акча маселесине барып такалат. Экинчиден, бул жерде автордук укук маселеси да бар. Анткени Салижан Жигитовдун кызы Салима Жигитованын колунда атасынын бардык кол жазмалары турат. Кыргыз-түрк “Манас” университети Салижан Жигитовдун эмгектерин, чыгармаларын чыгарып беребиз деп убагында иреттеп бериш үчүн Кеңеш Жусупов агайга берген экен.

“Тандалмаларын бир том кылып чыгарып берели” деп университетте маселе көтөрүлдү. Биринчи проректор Кулмурзаев агай мени өзүнө чакырып: “Кызы менен байланышсаңыз, жок дегенде бир томдук кылып тандалмаларын чыгаралы” деген. Бирок негедир Салима университетке келип агайга жолуккан жок. Эми бул жерде ал кишинин чыгармаларын, бардыгын эмес, өтүмдүүлөрүн бир томдукпу, эки томдукпу, ал китептерди чыгарып койсо, ал китептер сөзсүз сатылат.

Атасынын китептерин өзүнчө чыгарууга аракеттенген Салима Жигитова соңку кездери оору менен алышып, убактысы болбой жатканын, шарты чыкса эле 8 томдукту чыгарууга демөөрчү издей турганын айтты.

– Даяр эле болчу, жаткан да. Анда Сулайман Кайыпов ректор болуп турган. Жатты, жатты, анан “комиссия түзөм, ана-мына” деп чыгарбай койду. Билбейм, мен өзүм аябай ооруп атам. Онкология жагынан, дагы диабетим бар. Азырынча ден соолук жагынан начармын. Азыр араң-араң өзүмө келип атам. Жок, ойдо бар, мен деле чыгарайын деп турам. Ден соолук жакшы болбой атпайбы. Себеби “демөөрчү болуп бересиңби” деп кыдырыш керек, бир топ кишилер менен сүйлөшүш керек. Алардын көз карашы, шарты кандай, кандай шарт менен акча берет? Азыр эми капитализм да. “50% түшкөн акчаны мага бересиңерби” деп, ар кандай сөздөр болуп атат.

Техникалык жагынан чечилген, илимий, анан көркөм чыгармалары санарипке өткөрүлгөн. Анан азыр каражат эле жок болуп атат. 8 томдук болду. Бүт баары кыргызча, котормолору. Эң акыркы эмгеги – “Адабият теориясын” жазып аткан. Баары бар, “сюжет деген эмне, пролог, эпилог, кульминация” деп, орус-кыргыз тилинде жазып аткан. Ошону аябай шашып көп иштеген, анан ооруп калды.

  “Жаңы заман” келди, китептер кантти?

Ошентип маселенин баары чогулуп келип каржы деген каадалуу маселеге байланууда. Коомдук турмуштагы аракет-кыймылдын баки-жогу улуу-урматтуу акчага байланарын, мамлекеттин гана көзүн кароого көнүп алгандарга бул заманда кыйын болорун чейрек кылым илгери эле Салижан Жигитов “Жаңы заман келатат, биз кантебиз?” деген маегинде кемелине келтире сыпаттап берген. Ошо жаңы заман тушунда устатынын жазгандарын чыгарууга дилгир Разак Сайдилканов каржы маселесинен баштаган ишин аягына чыгара албай отурат.

Салижан Жигитовдун жаңы заман тууралуу ойлоруна, коомдук-экономикалык өзгөрүүлөрдү кылдат туюп, анын тереңде катылган маани-мазмунун так чечмелеген терең талдоолоруна коомубуз дагы эле муктаж.

Публицист, журналист Эсенбай Нурушев. 16-сентябрь, 2010-жыл.

Айтылуу публицист, журналист Эсенбай Нурушев Салижан Жигитовдун эмгектеринин барк-баасы мезгил арылаган сайын тереңдей берет деген ойдо.

– Эми Салижан агайдын өзүнүн чыгармачылыгынын жалпы илимий жолдорун алсак, өзү айткандай, бул жерде бир нече “коён” бар. “Көп коёндун артынан кубалап жүрүп, бирөөнө да жете албай калдым, кысталак” деп арман кылчу эле.

Мына адабиятчы жагын алганда, 1924-жылдан баштап, ага чейинки маалыматтар, “кыргыз адабияты кантип пайда болгон” деген чоң эмгектери, макалалары бар. Ошондо башка адабиятчылардын баамы жетпеген, башка адистер айтпаган көп маалыматтар, эл биле элек кызык жактары бар.

Жалаң адабият теориясынан алганда да шумдук жактары бар. Ал эми адабий сын макалалары, талаш-тартышка катышкан макалаларычы? Адабий сын, жалпы адабиятчылар боюнча бул кишинин теориялык макалалары жалаң илимий негизде сыпатталып, шөкөттөлүп, ошонун негизинде жазган абдан оригиналдуу, кайталангыс ойлору бар. Кыргыз адабиятынын тарыхы, адабият деген эмне, аны кантип түшүнөбүз, бу көркөм адабият деген кыргызда кантип жаралган – ошонун жолун көрсөткөн уникалдуу чоң эмгектери бар.

Жалаң сынчылыгын алганда деле бул эми шумдук да. “Акындарга үч суроо”, анан сынга байланыштуу “Ала-Тоо” журналында чыккан макалалары, кийин китептерине үзүл-кесил жарыяланган. Ошолордун өзүндө деле табылгыс бир талант экени, тапкыр ойчул киши экени көрүнүп турат.

Салижан агайдын жалаң котормо өнөрүн өзүнчө сөз кылса болот. Бул бир доктордук диссертацияга татыктуу “коёндун” бири. Назым Хикметти, Мустай Каримди, Антуан де Сент Экзюперини шумдук которгон. Мындай окуп олтурсаң кыргыз эле жазган болуш керек деп ойлоп коёсуң, авторунун аты менен “которгон Жигитов” дегенди алып койсоң. Ушунчалык кыргызга жеткиликтүү, жетимдүү кылып которуп салган. Мындай талант котормочулар жагында сейрек кезигет. Бул бир жагы.

Экинчи жагы – поэзиясын алалы. “Аз жазса да саз жазды” деген принцип ушул кишиде болгон. Бардык ырларын, анын ичинде поэмаларын, мындан тышкары кара сөз “Күн тууду”, анан бүтпөй калган романы – ушулардын баарын чыгарып койсо, көркөм адабият, аңгеме, повесть, поэма, жөнөкөй ыр, пародия деген эмне – ушунун баары ачылмак. Классикалык пародиянын үлгүлөрүн жазган. Ошолору сабак, анан кичине бир санат болот эле.

Анан эң башкысы – бул киши өмүр бою коомдук-социалдык деп коёбуз го, ушул кыргыздын көкөйүндө, азыркыга чейин айтылып жүргөн маселелерди көп козгоп өттү. Ошолордун баары эми калып кетсе эч ким билбей калат. Аларды кайра алып чыгып коюп койсо болот эле.

Анан мен бир нерсени айта кетейин. Салижан агайдын 8 томдугу бар деп уккан элем. Анын баарын чыгарыш албетте, барып-барып акчага, каражатка такалат. Учурунда ушуну ыраматы Эгемберди Эрматовго айттым эле. “Колуңан келип турат, чыгарып койбойсуңбу” деп. “Шумдук болот эле, сонун болот эле” деп ал да айткан. Колуна тийбей жүрүп бул да өтүп кетти.

Ушундай чакта жакшы бир демөөрчү табылбаса же жогорто турган бирөөлөр колго албаса, Салижан агайдын артында калган мурасын элге жеткирүү дагы бир топ заманга артка жылып калабы деп ойлоп каласың кээде. Колубуздан эчтеке келбейт, ушинтип арман кылып жүрө берет экенбиз.

С.Жигитовдун “Күн тууду” аттуу китеби.

Канткен менен Салижан Жигитов сындуу ойчулдар кыргыз кыйырында саналуу гана. Жарыкчылык менен кош айтышкандан кийин андайлар кылымда бир жаралчу руханий таберикке айланып кетерин эске алганда, күттүргөн томдуктардын жарыяланышы барып-келип улуттук ар-намыска байланышкан маселеге айланып баратат.

Бекташ Шамшиев, “Азаттык”, 07.02.2018-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/02/06/kytaj-arhivindegi-kyrgyz-kitebi/

Кытай архивиндеги кыргыз китеби

Кыргыз тарыхы болуп да кыргыздардын бийлик-мамлекеттүүлүк тарыхы кытай жазмаларында өтө ишенимдүү сакталып калган. Кыргыздар 7-кылымдын башында эле күчтүү мамлекет (кытай жазмаларында жана Билге каган таш эстелиги сыяктуу түрк кагандарынын эстеликтеринде ушундай атаган) катары эл арага таанылып, дипломатиялык барды-келдиде болгону кытай архивдеринде айкын жазылган. Биз көргөн кытай архивинде, биздин санактын 843-жылдан баштап кытай императорунун кыргыз каганына жазган каттары кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн тарыхын билүүдөгү абдан ишенимдүү материал болуп берет деп эсептейбиз. Каттардын мазмунунда Кытай менен барды-келди качантан башталгандыгы, Кыргыздардын 9-кылымда улуу кагандык куруп, бүткүл эле Гоби аталган түндүктөгү улуттарды бийлеп тургандыгын, Кыргыз каганынын оорагын (сыймыгын) император биздин санактын 843-жылы чын курандын 15-күнү жазган катында мындай баяндаган:

«Каган сиздин көсөмдүгүңүз башкача, акылмандыгыңыз ашыкча, ары баатыр, ары иш билги экенсиз. Ошондуктан өз чебиңизден бөлөк, бүткүл эле чоң чөлдүктү (гобини) тынч кармап жатасыз. Даңкыңыз түз эле биздин ордого угулуп турат. Сиздин (коомго) өткөргөн кызматыңыз жана кол жеткирген ийгиликтериңизди ойлосом, өзүнчө тереңден терең сагынычта болом»

(караңыз, Ли Дыйү макалалар жыйнагынын кыргыз каганына жазган каттарына).

Бул баяндан, кыргыз каганынын ошол кездеги оорагы «Манас» жомогунда айтылып жеткен Манас бабанын элесин көзгө тартат. Ал эми тарых жагынан карасак, катта айтылган сүйлөмдөрдөн Кыргыздын улуу мамлекеттүүлүгүн билдирип турат.

Кытай архивиндеги баяндарга караганда, Кытай менен Кыргыздын мамлекет даражадагы дипломатиялык катышы биздин санактын 632-жылдан башталган болуп, өз кезиндеги Кытайдын Таң падышалыгынын падышасы Таң Тайзуң өзүнүн Ваң Йиху аттуу вазирин Кыргыз кагандыгына жөнөткөн. Андан соң, Кыргыздын ажоосу Ишбара ажоо өзү 647-жылы Таң падышалыгынын ордосу Чаң Анга келген. Бул эки мамлекеттин алакасына тарыхта көрүлбөгөн жакындыкты байланыштыра алганы айкын жазылган. Таң падышасы Кыргыз ажоосун өзгөчө күтүп, чоң атактарды берип сыйлаган. Ошондон баштап 756-жылга чейин, чамасы жүз жыл ичинде, Кытай менен Кыргыз мамлекетинин барды-келдиси үзүлбөгөн (караңыз, императордун катына). Бул баяндан 7-8-кылымдарда кыргыздар өз алдынча бийлик жүргүзүп турганын билүүгө болот. Аралыкта кыргыздар башка улуттарга каранды болуп калып, Кытай менен өз алдынча каттоо биздин санактын 840-жылына чейин үзүлүп калганы жазылган. Ал кыргыздар 840-жылы улуу Кыргыз каганатын кургандан кийин, Кытай менен мамлекеттик байланышты тыгыз алып барган. Архивдик материалдарда, 840-жылдан 847-жылга чейин болгону 7 жыл ичинде, Кыргыз каганатынан Тапказ сангун, Жоокусол, Онкор, Дадас Ынанчор сыяктуу сангундар Кытайдын Таң падышалыгына элчиликке барган. Ал Кытайдан падышанын вазирлери Жа Дан, Жав Фан, Лү Шу, Вий Зоңчың, Ли Йе, Жиң Су сыяктуулар Кыргыз кагандыгына элчиликке келген.

Сакталган китептин сүрөттүү бети. 843- жылы, Кыргыз элчиси Жоокусол алп сангун 300 адам менен, бүт эле этнографиялык салттары: ит агытып, куш салып, бүт улуттук кийим кийип, аргымактарды минип, коштоп, үч жыл жол басып Таң падышалыгына келген көрүнүш.

Ушул 7 жылдык Кытай менен болгон дипломатиялык барды-келдинин ичинде көптөгөн маанилүү окуялар чечилген. Ошолордун ичинде, Кыргыздын тарыхы, маданиятына түз байланышы бар бир улуу жумуш − кыргыздар боюнча сүрөттүү китеп жазылып калган. Биздин бул макала ошол китептин чоо-жайы боюнча сөз кылып, кыргыз тарыхы, этнографиясы боюнча ал 1-китепти кыргыз тарыхындагы табылгыс байлык деп көрсөтүүнү ылайык көрдү.

843-жылы, Кыргыз элчиси Жоокусол алп сангун 300 адам менен, бүт эле этнографиялык салттары: ит агытып, куш салып; бүт улуттук кийим кийип; аргымактарды минип, коштоп, үч жыл жол басып, Таң падышалыгына келген. Бул Кыргыздын элчилик тобунун көрүнүшү Кытай падышасынын көөнүн бурган. Падыша өзүнүн такты мурасчы ханзаадасы Вий Зоңчын, ордонун улук бүтүкчүсү Лү Шу экөөн кыргыз элчилиги түшкөн конок сарайына жиберип, кыргыздардын бүт салт-санаа, ошондо ордого алып келген белектери, кийим, кебете-туругу сыяктууларды жазып, бир китеп кылуу буйругун берген. Канчалаган убакыт ичинде алар өтө кылдаттык менен жазып бүтүп, китептин атын «кыргыздардын ордого келиши жана тартуу белектери, алар жөнүндө баян» атаган. Ал китеп бүткөндөн кийин, ошол кездеги Таң падышалыгынын окумуштуу вазири Ли Дыйүгө тапшырат. Ал вазир жазылган китепти окуп чыгып, ал китепти ого бетер күчтүүлөтүү максатында, сүрөт сызма устатка, китепте баяндалган окуяларга сызма сүрөт коштоткон. Андан соң ал китепке вазир өзү баш сөз жазып, аны падышага тастыктоого жолдогон. Ошол баш сөзүндө мындай санжыраны жазып коюу мурдагы падышалардан калган салт экенин атайын белгилеп, бул кыргыздар жөнүндө жазылган китептин чындыгын баса белгилеп мындай деген: «Вий Зоңчың, Лү Шулар конок сарайына барышып, келген элчиликтегилер (кыргыздар) менен сүйлөшүп, алардын биз менен окшош жана окшош эместиктерин байкашып, алардын жол азабын сурап билишкен. Мурдагы (кыргыздар жөнүндө) жазылгандарды толукташкан. Ал түгүл алар ашып келген тоолор, басып келген жолдоруна чейин баяндашкан. Бул китепте айтылууга тийиштүү мазмундар толук баяндалган. Китеп бир кыйла бышык болуптур, баяны да жатык тил менен берилип, түшүнүктүү чыгыптыр. Мен Вий Зоңчың, Лү Шулардын жазган нарктуу, кызыктуу окуяларына негиз, бирөөгө сүрөттөр сыздырып чыктым. Бакырыңыз батылдуулук кылып, бул баш сөздү жазып койдум. Мында сүрөт менен баян шай келишти. Баш сөздү ошолордун алдына койдум» деген (караңыз, Ли Дыйү чыгармалар жыйнагына).

843-жылы Жоокусол алп баштаган Кыргыз элчилиги Таң падышалыгынын ордосунда

Китептин баш сөзүндөгү бул баянга караганда, 9-кылымдын башында жазылган бул китепти кыргыздын маданияты, тарыхы, этнографиясы боюнча баяндалган төл башы китеп десек болот. Ошол доордо жазылган бул китеп кыргыздын тарыхынын узундугун белгилеп гана калбай, кыргыз улуу кагандык курган, кадыресе башка элдерге да барктуу эл экенин биринчи иретте эле түшүндүрүп турганы менен сыймыктанабыз.

Китептин баш сөзүн жазган падышанын окумуштуу вазири баш болуп, кыргыз таануу илимин баштаганы алардын китептеги баянынан ачык билинген. Эң оболу, «кыргыз» деген ары улуттун аты, ары мамлекеттин аты экенин айкындашкан. «Кыргыз» сөзүнүн маанисин кыргыздын өз оозунан сурашып, аны так атоо жана тарыхтан бери жазылып келген кытай жазмаларындагы «кыргыз» сөзүн тыбыштап, аны кытай иероглиф менен бирдиктүү калыпташтырып жазуу жагын изилдеп-такташкан. Ал тургай, «кыргыз» сөзүн туюнткан кытайча иероглифти падышага жолдоп, падышалык тастык менен кыргыз деген сөздүн ошол улут айтымына жакын болушун көңүлгө алып, «ke-kuet-sie»(纥扢斯), боюнча тыбыштап, жазууну сунуштаган (Ли Дыйү). Соңунда, биздин санактын 843-жылы жалган куран айынын ортосунда, падыша өзү окумуштуулар менен кеңешүү аркылуу «кыргыз» улут атын кытай жазмаларында калыпташтырып, түндүктөгү улуттардын (жети кыраанын тилин билген) кытай окумуштуусу Жа Дан мурдагы чыгармаларында жазган боюнча, «Get-ket-sie» («黠戛斯») болуп жазылсын деген коолуну падышалык буйрук деген наамда түшүргөн. Ал буйрукту толук окусак: «Кыргыз мамлекет атынын жазылышы мурда батыштагы улуттардын жазууларынан тыбыштап которулуп жазылып келген. Ошол себептүү иероглифтик жазылышы окшош болбой жүргөн. (Мындан ары) падышалык буйрук боюнча, алардын (Кыргыздардын) мамлекет башчысына наам бергенде, Жа Дан жайсаңдын «Чар тараптан баян» чыгармасында жазылганы боюнча «Get-ket-sie» (黠戛斯) деген үч иероглиф менен бул мамлекеттин аты тыбышталып жазылсын» делген.

Айтмак, Кытай архивинде сакталып турган кыргыздар жөнүндөгү бул китептин баасы, оболу, ушул күнгө дейре «кыргыз» сөзүн ар кандай жоруп сүйлөөнү ачып бергенинен көрүндү. Өкүнүчтүүсү, бул китептин ушул күндө баш сөзү гана колго тийип, аны кыргызчага которуп, ушунчалык маалымат алганыбыз менен, китептин толук мазмунуну менен али тааныша элекпиз. Китептин толук мазмуну колго түшсө, байыркы кыргыздын өңү-түсү, кийими, бардык эле этнографиясы менен таанышууга жетер элек. Өзгөчө белгилөөчү нерсе, китеп Кытай архвинде жатканына 1300 жыл болуптур, барактаган, барктаган киши ушул күнгө чейин табыла элек. Кыргыз тарыхына болгон кайдыгер мамиленин мисалы ушул китепке кызыкпаганыбыздан көрүнүп келет. Бул китептин баш сөзү бар, ичиндеги сүрөттөрүнөн көрдүк, ушуга таянып «Кытай архивинде сакталып жаткан кыргыз китеби», — деп атоого акылуу болуп турабыз. Бирок бул китепти ким табат? Кыргызга керекпи? деген максат менен бул макала талкууга түшкөнүн атайын айтууга туура келди.

Макелек Өмүрбай уулу, ШУАР «Тил жана Котормо» журналынын жооптуу редактору, филология илимдеринин доктору

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/02/05/zhazma-bulaktardagy-zharkyn-taryh/

Жазма булактардагы жаркын тарых

Макелек Өмүрбай уулунун “Кыргыз мамлекеттүүлүгү жазма булактарда” деген китеби Президент А.Атамбаевдин колдоосу менен жыл башында жарыкка чыгып, элге тартууланды. “Кылым кыйырындагы кыргыздардын күчтүү мамлекет экендигин тастыктаган тарыхтын ак шооласы” аталган бул китепке ар кандай пикирлер айтылып кызыгуу жаратууда. Китепте биздин мамлекекеттүүлүктүн түпкү пайдубалы кантип калыптангандыгы тууралуу кашкайган чындык карт тарыхтын баалуу барактарында мааниси толук ачылбай ушул күнгө жеткени жазылат. Андагы маанилүү маалыматтарды кабыл алуу, жайылтуу, ал гана эмес тарыхыбыздын алтын барактарына айлантуу да биздин ички даярдыгыбызга, түшүнүгүбүзгө, табылгыс мураска болгон мамилебизге келип такалары бышык. Ал эми бул китеп керек болсо келечек алдында жооп берчү ар-намысыбызга карата кагылган коңгуроодой жооп күтүп тургансыйт. Китептеги “Кытай архивинде сакталып жаткан кыргыз китебин ким табат? Кыргызга керекпи?” деп сызылып чыккан суроо – бул алтын коңгуроо! Ачык айтылбаса да анда купуя катылган сыр Бийлик – Бакытты ар бир адам кантип түшүнүүдөн башталарын эске салып, ата-бабаларыбыздын ата-журтка ак кызматын, айтып бүткүс ак тилегин, алдастаган арман-үмүтүн алаканга салгандай анык кылып алдыбызга жайып койду. Эгемен элибиздин узун учугу кыйырсыз кылымдардын чокусунан чыкканы кокусунан эмес экендигин Манас бабабыздын басып өткөн изи да айгинелеп турат. Көрсө, көркөм адабият менен тарыхтын ашташкан жеринен асылдыктар жараларын акылман адамдар илгертеден эле билип, көмөкөйүн күүгө, көкүрөгүн ырга бөлөп, көркөм сөзгө рухун суугарып келген тура…

Бийлик – бакытпы? Чынында бул сөзгө абдан таң калдым, анын тереңинде уюп жаткан түшүнүк, артында да аска-тоодой асмандаган маани бар экени кызыктырды… Бийликти зоболо, мартаба, мансап катары гана караганда, анын артында азаптын айыкпас жараты калары азыркы мезгилде айкын болбодубу.

“Мамлекеттүүлүк – маданият шаңы, уюган улуттук күч! Бакыт — бактын куту. Куттун эң алгачкы мааниси мамлекет болгон. Мамлекет деген сөз кийин, фарс тилинен кирген. Тегинде бийлик кут болуп, элге, жерге бакыт алып келген. Адамзаттын жетишкен маданияты уюшуу, уруулук топ түзүп, бийлик менен чогуу аракетке келүү болгон. Ал эми «Түрк» деген сөздүн дагы бир маанисин кытай жазмаларында жазып, Ашынанын он жети баласы бирөөн бийлик башына коюу үчүн ким терекке мурда чыкса, ошол «түркүк» болот деген. Бул уюшуунун алгачкы түрү катары каралат. Бийлик — түркүк, бакыт – бийлик” — деп автор айткандай, мамлекеттүүлүк – эл-жери бар, эгемен бир бүтүн улуттун сыймыктанган сезими эмеспи. Акылдуу, күчтүү, бекем бийликтин ага аяр, аздек мамиле менен ээлик кылып, ар дайым журттун жыргалчылыгында желегин желбиретип турганы мекенибиздин куту, бакыты эмей эмине деген ой келет экен!..

Көрсө, бийликтин түпкү тереңинде катылган сыр карт тарыхтын бүктөмдөрүндө калган БАКЫТТЫН уюткусундай биздин күнгө жеткен тура. Ооба, бизге жеткен китеп мамлекеттүүлүктүн маани-маңызын даңазалуу доорлордун далилдүү фактылары менен кештелеп, келечекке тартуулаган бирден-бир баалуу маалымат, илимий булак болду.

Бул китеп тууралуу айтылган ойлорго караганда китеп кээ бир тарыхчыларга абдан жаккандыгы, кээ бир тарыхчыларды ойго салгандыгы, кээ бирөөлөрүн кызууланткандыгы, жалпы эле окурмандарды кайдыгер калтырбагандыгы менен айырмаланат. Кызыгуу жараткан китептин келечекте кереги көп тиери, ошол эле мезгилде буга чейинки тарыхыбызды тактоо жолундагы улуу бурулуштардан болору шексиз.

  Тарых жана чөлкөм таануу факультетинин деканы, профессор: Аскар Беделбаев:

Быйылкы жылдын башы менен Кытайдагы боордошубуз окумуштуу Макелек Өмүрбайдын “Кыргыздын мамлекетүүлүгү жазма булактарда “ деген кызыктуу эмгеги биздин колубузга тийди . Бул окумуштуу , Кытайда жашап кытай тилинде билим алган, кытайдын архивдериндеги көптөгөн маалыматтарды алып чыгып, ошондогу кытай башкаруучуларынын кыргыз-кагандарына жазган каттарынын баарын түп нускасында берген экен. Бөтөнчө бизде уланып калган кыргыз деген аттын чечмелениши жөнүндө өзүнчө жаңы көз карашты берет . Буга чейин биз европалык көз караштарды гана колдонулуп келе турган болсок, мында тунгуч жолу кытай иероглифи терең талданып түшүндүрүлүү менен “Get-ket-sie” деген сөз “кыргыз” деген сөздү билдирери биринчи ирет ушул китепте айтылып жатат. Кытай тарыхый булактарынан изилдөөнүн негизинде жаңы ысымдарды, кыргыздардын башчыларынын 583-жылга таандык Какей хандан тартып 14 адамдын ысымын киргизип жатат, албетте, эми толугу менен бул адамдар жөнүндө биздеги маалыматтарды дагы изилдешибиз керек.

Макелек Өмүрбай көпчүлүгү кыргыз тилинде жарыяланган биздин мурдагы тарыхчылардын, изилдөөчүлөрдүн анан кийин кытай тилиндеги булактардын негизинде гана изилдеп, дүйнөлүк илимпоздордун изилдөөлөрүн көп алган эмес. Кытайдагы болгон маалыматтарды архивдерден алып, баардыгын бөлүктөргө бөлүп, ошону менен бирге Кытайда жашаган кыргыздар тууралуу да жазган. Тарбагатай кыргыздарынын жөн-жайы тууралуу жана 1916-жылдагы уулу үркүн учурунда Кытайга үркүп барган кыргыздар бардык жерге таралбастан өзүнчө бир айылга Боз-Дөң деген жерге туруп калгандыгы жөнүндө, башка да кызыктуу маалыматтар көп. Мисалы, Дөрбөлжүн , азыр биз Ак-талаа районундагы Баетов айылы деп жүрөбүз, мына ошол Дөрбөлжүн — 4 чарчы деген шаарды билдирет экен, ушул сыяктуу кызыктуу маалыматтарды берген илимий булактары да бар. Албетте, бул биздин кыргыз тарыхын тактоого карата кошкон чоң салым десек болот. Кыргыздын каада-салттары менен ай, жыл санагы жөнүндө кызыктуу көз караштары, кыргыз термининин келип чыгышы, кыргыздар жөнүндө архивде сакталып турган китептерди мындан ары дагы изилдөөнүн зарылдыгы жөнүндөгү ойлору абдан баалуу жана окуган адамды ынандыра алат. Бул биздин тарыхчылар үчүн, бир эле тарыхчылар үчүн эмес , коомдук илимдер, адабиятчылар,тилчилер , журналисттер үчүн дагы кызыктуу китеп болуп, аларга мындан аркы изилдөөлөрүндө пайдаланууга булак катары кызмат кылат деген ойдобуз.

  КУУнун профессору, тарых илимдеринин доктору,Токторбек Өмүрбеков:

Макелек Өмүрбай — кыйла жылдардан бери жалпы кыргыз элинин салттуу маданиятын, турмуш-тиричилигин жана тарыхын иликтөөгө олуттуу салым кошуп келе жаткан кытайлык кыргыз окумуштуусу. Ал кийинки учурда кыргыздын көөнө тарыхына көбүрөөк көңүл бөлүүдө. Анткени байыркы тарыхыбыздын урунттуу учурларын кытай тарыхый булактарысыз элестетүү эч мүмкүн эмес. Ал эми Макелек Өмүрбай кытай, уйгур тилдерин мыкты билген таланттуу окумуштуу жана көп кырдуу чыгармачыл инсан. Айрыкча кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн башаттарын аныктап тактоодо, 2200 жылдыгын эл аралык деңгээлде белгилөөдө анын көрсөткөн көмөгү али эсибизден чыга элек. Ошол маараке маалында Макелек Өмүрбай, Мамбеттурду Мамбетакун, Мухамед Хучженхуа өңдөнгөн кытайлык илимпоздор Н.Я.Бичуриндин кытайлык тарыхый булактарды орусча которгондогу жаңылыштыктарын оңдоп, туура котормосун сунуш кылышкан, алар маанисин тактап бергендей Сыма Цяндын “Тарыхый жазмаларындагы” “Кыргыз мамлекети” деген маалыматты Бичурин Н.Я. негедир маани-маңызын төмөндөтүп, жөнөкөй “кыргыз ээлигине”, хяргас-кыргыз атын жасалма “хагас-хакас” атына айландырып салыптыр. Андай жаңылыштыктардан аталган кытайлык аалымдардын жардамы аркасында гана арылып, тарыхый чындыкты, адилеттикти калыбына келтире алганбыз.

Ошондой болсо да көөнө кыргыз тарыхынын көптөгөн көйгөйлүү маселелери өзгөргөн замандын өктөм талаптарына шайкеш изилденбей кала бергени да чындык. Анткени Кыргызстанда кытай тилин жакшы билген тарыхчы кесипкөй адистер жокко эсе, Кытайдын башкы архивдерин аңтарып чыкканга чамабыз чак. Бактыга жараша так ушу кендирди кескен кемчилик-кенемтенин ордун кытайлык агайын-тууганыбыз Макелек Өмүрбай толтуруп келет. Андыктан өткөн “Тарых жана маданият” жылынын жыйынтыгы боюнча Мамлекеттик жетекчилик тарабынан ага “Манас” ордени ыйгарылганы акыйкат ишарат жана сый-урмат болду. Анан калса түздөн-түз КР Президенти А.Ш.Атамбаевдин колдоосу менен автордун жаңы илимий эмгегинин жарык көрүшү жакшы жөрөлгө эмей эмине! – дээр элек.

“Кыргыз мамлекеттүүлүгү жазма булактарда” деп аталган бул китепте чын-чынына келгенде “сөздүн ток этер жери” айтылганы айтпаса да түшүнүктүү. Китептеги негизги өзөктүү идея – улуттук мамлекеттүүлүгүбүздүн тарыхый тамырынын тереңдиги, бекемдиги, чынжырдай чырмалышканы, чынар текректей канат-бутак улам жайып, өрдү көздөй өсүп келе жаткандыгы, түбөлүктүүлүгү тууралуу ой, үмүт-тилек. Дагы бир кубанычтуу жагдай, аалым ар башка доордогу кытайча кыргыз аталышын (мурдагы гэгунь, гяньгунь, цяньгунь, хэгу, цигу ж.б. аталыштарды) тактап, талаш-тартыштуу маселелердин башын ачып берүүгө далалат кылганы кош колдоп колдоого арзыйт. Ачыгын айтканда азырынча андай талылуу маселелерди туура чечүүгө, республикабыздагы адис аалымдардын дарамети жетмек эмес.

Китептин кийинки бөлүмдөрүндө кыргыз эл башыларынын байыркы доордогу, орто кылымдардагы жана жаңы мезгилдеги мансап, мартабалары, алардын маани-маңызы ирээттүү түрдө илимий сыдыргыдан өткөрүлгөнү менен окурмандарды өзүнө тартаары талашсыз. Мындан тышкары кыргыз каган, хан, инал, элтебер ж.б. эл башыларынын кытай тилиндеги ысымдары эзелки элибиздин тилинин тарыхый кыртышына ылайык которулганы да көңүлдү жубатып турат. Анан калса алардын көбү буга чейин дайынсыз эле. Башкасын айтпаганда да Хань, Тань империяларынын саясий борбору Чанъан шаарына жакын жердеги Кытай императорлорунун көрүстөндөгү кыргыз ажосу Жетисан Бекбай Багачордун (693-708-ж.ж.) айкели жөнүндө маалымат менен Кыргызстандык тарых күйөрмандарын тааныштырганы эмне деген керемет кенч, баа жеткис табылга!

Биз буга чейин 648-жылы Чанъанга барган кыргыз элтеберин Шибокуй Аджан деген кытайча ысмын өзгөртпөй келгенбиз. Макелек Өмүрбай аны Ишбара Ажо деп адекваттуу котормосун берди. Айтор Макелек Өмүрбайды чыгаан окумуштуу, эл-жерин чындап сүйгөн-күйгөн, чыныгы мекенчил, улуттун анык уулу катары урматтоо ар бир кыргыздын парзы деп айтууга толук негиз бар.

Ал эми китептин толук мазмуну кенен-чонон өзүнчө кеп учугун улоону талап кылаары анык. Андыктан азырынча кыскача пикир билдирүүнү эп көрдүк. Алдыда айтыла турган ойлор али арбын…

Ала-Тоонун аркы тарабындагы ар дайым жүрөгү кыргыз деп соккон ардактуу агайын аалымга ири ийгиликтерди, ак калпак элдин сыймыгы болууну каалайм. Эч качан арыбаңыз, сүйүктүү да, сүйкүмдүү да боордошубуз!

  Филология илимдеринин кандидаты, Жеңишгүл Абдырасулова:

Макелек агайдын бул изилдөөсү элибиз үчүн абдан зарыл жана зор табылга. Бул китептеги Кытай мамлекетиндеги байыркы тарыхый жазмаларда сакталган байыркы Кыргыз мамлекети күчтүү мамлекет болгондугун жана бийлик башындагы 14 кагандын аты-жөнү менен канча жыл башкаргандыгы, алар кандай башчы болгондугу, байыркы кыргыз дипломатиясы тууралуу маалыматтар кыргыз эли үчүн чоң жаңылык болуп эсептелет. Алардын ар бирин тизмелеп урпактарга жеткирүүнүн өзү учурда абдан баалуу жана жоопкерчиликтүү иш. 8-кылымдагы кыргыз ажосу Жетисан Бекбай Багачор ажонун таштан жасалган айкели Кытай мамлекетинин Ши-Ан шаарында тургандыгын элибиз үчүн тарыхый ачылыш болгондугун баса белгилеп кетүүгө болот. Таң падышалыгынын кыргыз кагандарына жазган каттары менен жана алгачкы Кыргыз дипломатиясы боюнча такталган маалыматтар окурмандарга байыркы карт тарыхтын белгисиз барактарын кайрадан ачып берип, миңдеген жылдарга жашырынып кала берген баалуулуктарды кайрадан жан дүйнөбүзгө алып кирип, биз буга чейин билбеген, баалабаган асыл ойлордун учкунун жандандыра алды. Аталган китепте Кыргыз эли менен Кытай элинин байыркы алака мамилелери баяндалгандыгын жана ал каттарды мыкты денгээлде ошол мезгилдердин тарыхын таасын чагылдыруу менен которуп, калыс жана так баяндап берген агайыбызга ыраазычылык айтууга баарыбыз милдеттүүбүз. Бул китеп миңдеген жылдарды кучагына карыткан Кыргыз дипломатиясынын тарыхына чыйыр салган, ошол мезгилдин лексикологиясын сактай билген тарыхый-илимий ачылыш катары баалай турган алгачкы эмгектердин бири деп баса айтууга негиз бар, анткени байыркы Кытай жазмаларындагы жазылып такталып калган, мөөрү менен берилген каттар алгачкы жолу которулуп жарык көрүп отурат, дал ушунун өзү эле элибиз тээ алмустактан бери дипломатиялык мамилелерди өнүктүрүп келгендигинен кабар берип отурат. “Кыргыз” сөзүнүн келип чыгышын тарыхий маалыматтар менен тактап салыштырып, изилдеп ачып бергендигинин өзү эле чоң иш. Кыргыз элинде колдонулуп келген мансап аттары да тарыхый контексте чечмеленип берилген. Кытайда жашаган кыргыз улуту боюнча алар качан жана кайдан келгендиги, туткан дини жөнүндө кызыктуу изилдөө багытын көздөгөн маалыматтар да орун алгандыгы китептин баалуулугун арттырып турат. Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн пайда болушунун башаты катарында кытайдын жазма булактарында түбөлүктүү сакталып калган, балким ошол бойдон унутулуп белгисиз болуп кала турган асыл баалуулуктарды, тарыхый эстелик баяндарга жан берип учурдагы тарыхый жактан изилдене турган илимий эмгектерге жол ачкан, Кыргыз мамлекетинин бүгүнкү жана эртеңки келечегин кубаттаган бул китеп, биз үчүн алгачкы саамалык жана тарыхый табылга катары баалоого менде толук ишеним жаралды.

Ушундай ишти колго алуунун өзү чыгармачылык өжөрлүк менен тынымсыз ишмердүүлүктүн натыйжасы экендигин баса белгилеймин. Макелек Өмүрбай агайыбыз кыргыз элинин түптүү эл экендигин тастыкталган маалыматтардын бар экенин тактап ушул эмгекте жарыялагандыгы Кыргыз мамлекети жана элибиз үчүн зор жана жоопкерчиликтүү иш деп эсептейм. Чет элде жүрсөңүз дагы Кыргыз мамлекети, кыргыз эли үчүн күйгөн сиздей адам менен биз сыймыктанабыз, бар болуңуз агай!

Даярдаган филология илимдеринин кандидаты Бакыт Мырзатаева

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/01/25/s-r-tt-manas-kitebi-kantip-s-jm-nch-kk-ajlandy/

“Сүрөттүү “Манас” китеби кантип сүймөнчүккө айланды?

“Сүрөттүү Манас” китебин бир дем менен окуп чыктым. Эпостогу керемет окуялар кайрадан эске түштү. Акыл токтотуп калган куракта болсом да кадимкидей толкундадым. Эпостун толук вариантын таап кайрадан окугум келип кетти.

Үстүбүздөгү жылы “Роза Отунбаеванын демилгеси” эл аралык коомдук фонду тарабынан ““Манас” – георический эпос кыргызов в рисунках” (“Сүрөттүү Манас”) (Бишкек, ОСОО “ST.art” басмасы, 2016) китебинин эл ичине бат эле сүңгүп, оозго алынган сыры ириде анын тилинин окумдуулугу, сүрөттөрүнүн текст менен шайкеш келип турган элестүүлүгү, кабыл алууга жеткилеңдүүлүгү жана улуу дастандагы негизги окуяларды камтыгандыгында экенине дагы бир ирет ынандым.

Китептеги тексттерди Кыргыз Эл жазуучусу Б.Жакиев, сүрөттөрдү таланттуу сүрөтчү З.Илипов тарткан. Кыска аралыкта аталган китеп окурмандардын гана эмес, адис-эксперттердин көңүлүн буруп, позитивдүү ой-пикирлерди жарата алды. Коомчулукта адегенде эле китептин 3 багыттагы баалуулугу жана мааниси кызуу талкууга алынып жатат.

Биринчиден, китептин ар бир окуяны жандуу баяндап турган сүрөттөр менен чыгышы көпчүлүктун көңүлүн бурду. Сүрөттөр окурмандын, айрыкча жаш окурмандын улуу дастанды кабылдоосуна ыңгайлуулук жаратып, эске тутуусун жакшыртат деген пикирди адис-эксперттер байма-бай айта башташты. Алсак, Кыргыз Республикасынын маданиятына эмгек сиңирген ишмер, профессор Т.Ишемкулов минтип жазат: “Озунуп айта турган сөз-китеп биздин атамекендик адабиятыбызда азырынча сейрек кезиге турган, бирок дүйнө жүзүндө эбактан бери эле өтө кеңири тараган комикс (англ. сomics- кызыктыруучу, комедиялуу) жанрында, тактап айтканда, түшүндүрүүчү, көңүл ачтыруучу мүнөздөгү, ички окуялар менен байланыштарды так баяндап, чечмелеп, коштоп жүрүүчү кыскача тексттери бар, элестүү сүрөттөрдүн сериясы калыбында жазылган. Мындай ыкма – аны жеңил, элпек окууга, андагы сүрөттөрдүн жардамы анын идеясын, мазмунун жана маани-маңызын терең түшүнүүгө ыңгайлуу мүмкүнчүлүктөрдү түзүп берет”. Ушундай эле пикирин тарых илимдеринин доктору, профессор Т.Абдырахманов да айткан: “… бул китепте авторлор ырас узун, балдар үчүн тажатма тексттен узап, кенже балдар, жаш өспүрүмдөрдүн жаш өзгөчөлүгүнө ылайык келген комикс жанры аркылуу эпостун сюжети менен тааныштыруу жолун тандап алышкандыгы кош колдоп колдоого татыктуу иш”. Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин депутаты Р.Казакбаев болсо бул “…сүрөттүү, расмий тилдеги кыска баяндуу китептин жарык көрүшүн кыргыз маданиятындагы урунттуу окуялардын бири катары сыпатташыбыз абзел. Мен китепти өтө кызыгуу менен бат эле кунт коюп окуп чыктым. Убактым дээрлик корогон жок, бирок Манас дүйнөсүнө жана бир ирет сүңгүп, ата-бабабыздын кечээки күнү көз алдыма элестүү тартылды…”, деп ал толкундануу менен белгилеген. Манас эпосунун идеясын берүүдө китептин абдан көрсөтмөлүү экендигин филология илимдеринин кандидаты Т.К. Айталиева да белгилейт:“Миң уккандан бир көргөн” артык дегендей эле эпостун окуяларын сүрөт аркылуу көрүп таануу менен окуяларды эстеп калууга мүмкүнчүлүк чоң жана бул китепти мезгилдин талабына ылайык бүгүнкү күндө окутуу иштеринде колдонулуп жаткан интерактивдүү методдордун бири — сүрөттөр аркылуу таанытууга дал келген китеп деп көрсөтүүгө болот”.

Экинчиден, эксперттер бул анча чоң эмес китепте улуу Манас эпосундагы негизги окуялардын баары камтылгандыгы менен баалуу экендигин белгилешти. Окурман бул китепти окуу менен улуу дастан тууралуу негизги маалыматты ала алат. Анткени бүгүнку күндө “Манас” эпосун баштан аяк окуп чыккан биздин окурмандар анча көп эмес, ошол эле учурда эпосту окугусу келип,бирок убакыт таппай жүргөндөр көп. Эгер ушул таризден алганда “Манас в рисунках” китеби бир топ ыңгайлуулукту жаратты. Анткени Манас дастаны тууралуу маалымат алгысы келгендер анча көп эмес убакыт коротуп, аталган китепти окуп чыгуу менен ал тууралуу негизги түшүнүккө ээ болуп калышат. Китептеги текстерди түзгөн Кыргыз Эл Жазуучусу Б.Жакиев улуу Манас эпосундагы сюжеттер кыскартылбай, биринчи жолу кысылган формада берилгенин, бул эпос тууралуу толук маалымат алууга мүмкүндүк берээрин, ошол эле учурда кысылган текстти түзүү учуру абдан татаал болуп ишке ашканын белгилеп өттү. Демек, кыскарбай, кысылган форматта Манастын окуяларын толук берүү биринчи ирет ушул “Манас” в рисунках” китебинде жүзөгө ашып отурат. Манас таануучу, балдар жазуучусу Аман Кармышаков китептеги “улуу чыгармадагы окуялардын ырааттуулук, уланмалуулук принциптеринин сакталгандыгын”, бул Манастын улуу рухий байлыгын улуу-кичүү окурмандардын жан-дилине жеткирүүнүн жаңы усулдук багытынын пайда болушу деп сыпаттайт. Ал эми адабиятчы, филология илимдеринин кандидаты К.Абакиров “китепте Сагымбай менен Саякбай айткан салттуу жана классикалык эпостун сюжети толук сакталган, бул анын толук кубаттоого, колдоого татыктуу биринчи жагы болсо, Замир Илиповдун ошол тексттерге карата тартылган сүрөттөрүнүн ага шайкеш келүүсү жана ырааттуулугу анын эң негиздүү жана баалуу сапаты болуп эсептелет” деген оюн билдирген. Китептин баалуулугу катары тарых илимдеринин доктору, профессор А.Мокеев “тексттинин абдан устаттык менен кыска жана нуска тарзда орус тилинде комикстин жанрына ылайыкташтырылып жазылганы жана кыскалыгына карабай, Манастын туулганынан тартып анын өлүмүнө чейинки окуяларды толук камтый алганын” белгилеген.

Үчүнчүдөн, аталган китептин орус тилинде жарыкка чыгуусу коомчулукта бир топ кызыгууну пайда кылды. Анткени көп улуттуу өлкөбүздө Манас эпосуна кызыгып, аны окугусу келген орус тилдүү окурмандар аз эмес. Алар үчүн “Манас в рисунках” китеби орус тилинде гана болбостон, кыска, сүрөттүу жана эпостогу негизги сюжеттердин камтылышы менен да абдан ыңгайлуулук жаратты.

Жыйынтыктап айтканда аталган китептин жарык көрүшү Манастагы улуу идеяны – мекенчилдикти жаштардын жүрөгүнө жеткирүүдө жана аны кыттай уютууда дагы бир ирет кере ташталган чоң кадам болду. Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин депутаты, кинорежиссер Садык Шер Нияз китеп “жаш муундарыбыздын жан дүйнөсүн патриоттук сезимге трабиялап, рухий бийиктикке, адептик тазалыкка жетелеп жаткандыгы менен өтө баалуу, мындай китептер өтө керек, аларды мамлекеттин колдоосу менен он миңдеген тираждарда басып чыгарып, өлкөбүздүн бардык булуң-бурчуна, айрыкча четки айылдарга жеткире алсак” деген пикирин айткан.

Депутаттын пикирине толук кошулууга болот. Бирок бүгүнкү күндө китеп болгону 2000 нускада гана чыккан. Бул өтө аз, ал эми китепке карата талап кыйла жогору. Ошондуктан, аталган китеп мамлекеттин же демөөрчүлөрдүн колдоосу менен кайрадан көп сандагы нуска менен басылып чыгуусу зарыл.

Топчугүл Шайдуллаева

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/01/20/samatbek-ibraev-sayakbaj-manaschy-koomduk-fonddun-zhetekchisi-bujrusa-araketibizde-orchunduu-zhylyshtar-boluuda/

Саматбек Ибраев, “Саякбай Манасчы” коомдук фонддун жетекчиси: “Буйруса аракетибизде орчундуу жылыштар болууда”

— Саламатсызбы, агай? Жөн адам Манаска келбесе керек? Алгач “Манас дүйнөсү” тууралуу сөз кылсаңыз?

— Ар бир кыргыз жаралганда эле Манас жөнүндө маалымат алган деп ойлойм. Кичинекейибизде мектепте “Манас” эпосу тууралуу маалымат азыраак болгону менен Сагынбай жана Саякбай манасчы тууралуу кошумча сабактар өтүлчү. Союз мезгилинде көп маани берилбесе дагы докумениалдуу тасмалар тартылып, изилдөө иштери жүрүп келген. Апам айтып калчу, менин таятам Садык, Чоюке манасчы менен дайыма чогуу жүргөн, санжыраны мыкты билген адам болгон деп. Азыркы убакка чейин биздин өрөөндө мыкты санжырачы катары эл оозунда айтылып жүрөт. Менин ушул дүйнөгө аралашып калганымдын бирден бир себеби дагы ушул деп ойлойм.

— Фонддун жетекчилигине кандайча келип калдыныз?

— Кыргызда жакшы салт бар, ал ар бир наристе төрөлгөндө” мыкты жигит болсун, элине кызмат кылган эр азамат болсун”- деп бата берет. Батанын чоң мааниси бар. Мен да ошол нерсени көкүрөгүмө сактап келем. Азыркы кезге дагы карылар менен жолугушуп, майрамдарда өзүм ар бирине жолугуп, кол алышып учурашып, алардын батасын алганга ар дайым ашыгып турам. Ал эми мектепте окуп жүргөн учурда класстын класскому кийин комсомол комитетинин секретары, институтта курстун жетекчиси, армияда өзүбүздүн ротанын комсомол комитетинин жетекчиси болчумун. Ушул нерселердин баары өзүң жөнүндө гана эмес, эл жөнүндө ойлонгонго үйрөтөт экен. Институтта 5–6 жылдай сабак берип жүрүп, ишкерликке өтүп ал жактан жакшы ийгиликтерге жетишкенден кийин саясатка келип парламентте депутат болдум. Депутат болуунун өзүэле чоң жүк экенин сездим. Себеби, мамлекеттик масштабда ой жүгүрүү, элиме кантип салым кошсом деген ой биринчи орунда турат.

Саякбай манасчынын 120 жылдыгы белгиленген жылы менин жолдош балам Болот Бердибаев демилге көтөрүп, 2014-жылы 17-февралда ушул фондду негиздегенбиз. Балыкчы шаарында манасчынын айкели тургузулуп, басмадан катар катар китептери басылып чыгып жатат. Мындан тышкары учурдун алдыңкы манасчыларынын бири Талантаалы Бакчиевдин салымы чоң болгон учурдагы “Жети күн, жети түн Манас айтуу” иш чарасын салттуу түрдөөткөрүп туруу максатында баштаганбыз. Бул иш-чараны быйыл үчүнчү жолу “Супара” этнокомплексинде өткөрүп жатабыз. 2015-жылы күздө Б. Бердибаев Саякбай атанын көркөм тасмасын тартуу сунушун айтып калды. Бул Манасты жайылтуунун эң жакшы жолу болору мага абдан жакты. Маанилүү тасманы тартууга чоң жоопкерчилик, чоң каражат керек болчу. Мен үй-бүлөм менен кеңешип, бир жумадан кийин макул болуп, тасманы тартууга бел байлаганбыз. Буюрса 2017-жылы мартта аны жалпы кыргыз элиме тартуулайбыз. Тасманы жогорку деңгээлде тартканга аракет жасадык. Буга карата менин жеке пикиримде элдин манасчыларга болгон көз карашы, сый- урматы бир нече тепкичке көтөрүлөт жана дүйнө эли Манас боюнча кабардар болот.

— “Манас” эпосунун канча варианты менен таанышсыз жана бул жаатта кандай илимий эмгектериңиз бар?

— Мага абдан жакын суроо экен, себеби мен илимди сүйгөн адаммын. Буга чейин Манастын тегерегинде ар кандай кырдаалдарда оюмду айтып, статьяларды жазганга аракет кылып жүрөм. Жалпы элге тартуулай элекмин бирок Манастын темасында жазган макалаларым бар.

— Фонддун өнүгүүсүнө кандай салым кошуп жатасыз?

— Кандай иш жасасак дагы анын баары каражат маселесине келип такалат. Ошондуктан ишкер катары чоң салымымды кошуп жатам. Бүгүнкү күнүөтүп жаткан “Жети күн, жети түн Манас айтуу” иш-чарасын жылда чогуу өткөрүп келебиз бирок быйыл негизги бөлүгүн өзүм каржылаганга туура келип жатат. Дагы бир чоңөзгөрүү фондубуз эл аралык болуп кайра катталдык. “Манас” эпосу Юнеского катталгандан кийин, дүйнө элинен бул баалуулукту биз менен да бөлүшкүлө деген чакырык болду. Ошол нерсеге реакция катары дароо эле “биздин фонд эл аралык болушу керек “ деп демилге көтөрдүм. Себеби, манасчылык өнөрдөгү, “Манас” эпосундагы чоң руханий байлык башка элдерге дагы жарык чачып жакшы жыйынтык берсе деген тилегибиз бар. Бул нерсе менен биз өнүгүүнүн жолун таба алдык десем болот. Себеби Манаста каза берсе түгөнбөгөн байлыктын кени бар. Андагы эң негизги тема ынтымак. Анткени Манас кырк урууну бириктирип каганат түзгөн. Айтсак дегеле өнүгүүнүн жолун ачкан үч несе бар. Алар, билим берүү, медицина, маданият. Үчөө эгиз козудай, бирок да негизгиси бул маданият. Ал болбосо билим берүү да, медицина да өнүкпөйт. Ал эми “Манас” эпосу маданияттын негизги өзөгү. Демек, өнүгүүнүн ачкычы “Манас” эпосу.

— Манасты жайылтуу учурдун негизги талаптарынын бири. Бул боюнча кандай аракеттер көрүлүп жатат?

— Жайылтуу боюнча чоң долбоорду жогоруда айтып өткөн тасма тартуу боюнча, андан сырткары биз кичинекей балдардан баштайлы деп жатабыз. Биздин максатыбыз биздин балдар башка мультфильмдеги каармандарды эмес, “мен Манасмын”, “мен Чубакмын” деп ойногудай болсо деп ойлойбуз. Ал үчүн бизге эмне керек? Биринчиден жаш балдарга арналган китептер керектелет, экинчиден мектептерде Манас таануу боюнча конкурстар жүрүп жатат. Быйылкы “Тарых жана маданият” жылына карата Манас, тарых жана адабият депүч багытта мектептер аралык конкурс өткөрүп жатабыз. Буга чейин райондук деңгээлдерде өткөрүп келсек эми облустук багытта өткөрөбүз. Биз ушул нерселерди жасап жатып, мунун абадай керек болуп жатканын түшүнүп жатабыз. Анткени адамга алгач акча эмес руханий байлык керек.

— Учурдагы муундан үмүтүңүз кандай?

— Кийинки муундун жакшы, жаман болушуна улуу муун жоопкерчиликтүү. Алыс кетпей өзүбүздүн эле айлананы карасак, жаштар үчүн чоң сабак болчу жакшы иш-аракеттер жүрүп жатат. Жакында эле “Маданият” телеканалында Манас айтуу боюнча 15 жаштан 25 жашка чейики жаштар арасында конкурс өткөрдүк. Ошого келген балдар аркылуу дагы жаштардын Манаска болгон кызыгуусу өтө жогору экенин билсек болот. Буюрса Кыргызстандын келечеги кенен.

— Сидин үй-бүлөңүздө эпостун мааниси кандай?

— Менин үч уулум бар. Эки уулум Бишкекте жашагандыгызга байланыштуу орус мектепке окуп калышты. Атасын көрүп буюрса уулдарым дагы бул чөйрөгө көбүрөөк жакын боло башташты. Ал эми кичүү уулум иш-чаранын ачылышында тыпылдатып Манас айтып берди. Бул тайэнесинин эмгеги, себеби атаңар ушундай жакшы иштерди жасап жатат деп үйрөтүп коюптур. Ал эми үйдө апасы дагы менин жасаган иштериме кубат берип ар дайым колдогонго даяр турат.

— Манаста “устат-шакирт” түшүнүгүнүн мааниси абдан чоң эмеспи. Өзүңүздүн уулуңузга учурдагы манасчылардын кимиси устат болсо дейсиз?

— Чынын айтсам бул мен үчүн татаал суроо болуп калды. Бул туурасында ойлонбоптурмун. Уулум өз алдынчалуулукка көнгөн. Агайлары менен озү келип тил табышып жаткандан кийин устатын да өзү тандап алса керек.

Маектешкен Алия Тургуналы кызы, «Таян.КГ»