#Улуттук дүйнө тааным

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmborboru.su/2018/03/18/aldy-ardy-bala-bassynby-zhe-malby/

Алдыңарды бала бассынбы же малбы...

Алдыңарды бала бассынбы же малбы… Эмнеге алмаштырабыз,тилчилер эмне дейт?

Кыргыз эли сөз баккан, сөз таптаган жана туура жерде сүйлөгөн эл болгону баарыбызга маалым. Ушуну утурлай “Алдыңарды бала бассын, артыңарды мал бассын” же “Алдыңарды мал бассын, артыңарды бала бассын”, деген каалоонун кайсынысы тууралыкка жакын экенин билгенге аракет кылдык.

Бул каалоонун кайсынысы туура экенин жана анын маанисин тилчи агай–эжелерибизден сурадык. Сурамжылоонун жообу так ушундай деп айтуудан алыспыз, бир гана анын маанисин түшүндүрөйүн дедик.

И. Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университетинин филология илиминин кандидаты, доцент Сыдыкова Толгонайдын көз карашында, бул кыргыздарда көп айтылган алкыш сөз экенин айтып кетти:

“Менин көз карашымда “Алдыңды мал бассын, артыңды бала бассын” дегенди туура деп эсептейм. Анын мааниси артыңда ээрчитип жүргөн балаң болсун, артыңда туяк калсын дегени да. Алдыңда айдаган мал–жан ар дайым болсун. Кыргыз элинде аркасында туяк калды деген кандай гана жакшы. Мына баары ошого барып такалат”.

  Кыргыз-Түрк “Манас” университетинин окутуучусу, түрколог Эшкенов Дөөлөтбектин айтымында, келин жүгүнгөн учурда айтылган баталардын бири дейт:

“Алдыңкы этегиңди бала бассын, арткы (кийинки) этегиңди мал бассын” дегендей кыскарып калган. Келин жүгүнгөндө, улуулар аны “Алганың менен тең кары”, “Ак этек бол” деген баталар менен да алкашчу”.

  Кыргыз улуттук университетинин филология илиминин доктору, КР Президентине караштуу Мамлекеттик тил боюнча улуттук комиссиянын мүчөсү, профессор Маразыков Турусбек бул батанын “Алдыңарды мал бассын, артыңарды бала бассын”, дегени туура экенин айтат:

“Бул философиясы терең болгон каалоо–тилек. Көпчүлүгү алмаштырып айтып жүрүшөт. Туурасы “Алдынарды мал бассын, артынарды бала бассын”, себеби адам каза болгондо эч качан аркасынан мал калбайт. Бир мисал айтайын, мындан кылым мурда Сарыбай деген адамдын сан жылкысы болгон экен. Малы суу ичкенде аккан суу да калбай калчудай көп болгон. Анан ошол киши каза болгондон кийин артыңдан мал баскан жок да. Ошондуктан артыңды бала бассын дейт. Учуңду улай турган, ордуңду баса турган адамдар болсун деп айтылат. Мал алдыңда болсун, малды айдагын деп “алдыңарды мал бассын”, делет. Астыга түшүп алып малды айдай албайсың да. Негизинен муну көп алмаштырып айтышат”.

  “Бакдөөлөт” коомдук фондунун жетекчиси Мураталиев Мелистин айтымында, бирөөсү туура экинчиси туура эмес деген болбойт, мунун эки жагы тең өзүнчө маанини камтый турганын билдирди:

“Бул тема боюнча көп талкуулар болгон. Жеке мен экөөнүн тең тууралыгы бар деп ойлойм. Эгер логикага карап айтсак, малды астыга салып айдайт, ал эми балдары артта болгону тукум улайт, аркасынан туяк калтырат. Экинчиси, алдыңды бала бассын дегени – адамда бул жашоодо эң баалуусу анын тукуму, балдары, аны асырап, бапестеп алдына алганы. Мал–жан сенин дүнүйөң, сенин таянар байлыгың, алар артыңда болот”.

  Белгилүү манасчы Рысбай Исаков, алдыңды мал бассын деген ойдо экенин, ырга салып жооп берди:

“Айдаганга бар болсун, Алдың толо мал болсун. Артыңдан балаң жайнасын, Ал малыңды айдасын. Алдыңда жайнап мал – жаның, Арбысын арттан балдарың…”

Даярдаган Адил Төлөгөнов, “Кабар” КУМА, 07.03.2018-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmborboru.su/2018/03/04/manas-kylymdar-sanzhyrasy/

«Манас» – кылымдар санжырасы

Ак кар баскан Ала-Тоонун боорунда бир төөнүн эки өркөчүндөй чогуу жашап, эриш-аркак күн кечирген казак менен кыргыз тарыхтын узун кербенинде үзөңгүлөш да, үндөш жүргөн. Ошондуктан Мухтар Ауэзов менен Чыңгыз Айтматов, Кенен менен Осмонкул, Жамбыл менен Токтогул, Чокон Валиханов менен Боронбай сыяктуу эки элдин чыгаан уулдары төш түйүштүргөн. Тарыхы гана эмес, тагдыры да катар өрүлгөн боордош ��уртту бириктире турган касиет-баалуулуктар аз эмес. Ошолордун бири жана уникалдуусу – «Манас» дастаны.

  Алаш ураандуу алп Манас

Казактын улут устаты Ахмет Байтурсун уулу баатырлар дастаны тууралуу «Мурунку жортуулдук заманда эл дене эсебинде болгондо, баатырлар жан эсебинде болгон. Элдин баатырлары кандай болсо, элдин руху да ошондой болгон» деп жазган. Учу-кыйыры жок Улуу талааны, эбегейсиз мейкиндикти ат туягы менен багындырган, күндүн батышына дуулдап жортуп, дүйнөнүн келбетин алда канча жолу өзгөрткөн баатыр бабаларга жоруктагы акындар күч-жигер берсе, каармандык эпос ар-намысын камчылаган. Эпикалык акыл-эстүү көчмөнгө эл камы үчүн от менен сууга түшүүгө тайманбаган каарман эр-азамат үлгү болду, ошентип кылымдар алкагында жоокер түркүлөр арасында кынтыксыз кейипкер – баатыр культу калыптанды.

Тууган жерди кыраан куштай коргоп, тууган элин боз торгой жумурткалаган байманалуу өмүргө баштай турган жеңүүчү баатыр бейнесин чоң ышкы менен ырдаган жомокчу – ырчылардын мартабасы качан да жогору болгон. Бардык көчмөн элдердин орток мурастары «Коркут ата китеби», «Огузнама», «Манас» сыяктуу улуу эпосторубузда Байкалдан Балканга, Алтайдан Альпы тоосуна чейин жорткон жоокер элдин шаңдуу жоругунун жөнөкөй сүрөтү гана эмес, элибиздин руху, терең акылмандык ой жүгүртүүсү катар сакталган. Ошол себептүү түркү элдери ааламда теңдеши жок телегейи деңиздей эпосту жаратты, акындыгы менен даңкы чыгып, адамзат маданиятына асыл казынаны белек кылды. Ошол берметтердин ичинен Гиннестин рекорддор китебине кирген «Манас» ырынын түгөл түркү үчүн баасы өзгөчө зор экендиги белгилүү. «Манас» – кыргыздын улуу эпосу гана эмес, түркү элдеринин эпикалык мурасынын да алпы. Телегейи деңиз бул дастандын көлөмүнө дүйнөдө бир да бир эпикалык чыгарма теңдеше албайт. Мисалы, Сагымбай Орозбаковдон жазылып алынган ырдын көлөмү 250 000 саптан турат. Бул Фирдоуси «Шахнамасынан» 2 эсе, Гомердин «Илиадасынан» 16 эсе көп. Ага Саякбай Каралаевден жазылып алынган Манастын баласы менен небересин бейнеленген «Семетей», «Сейтек» ырларын кошсоңуз, тоону козголто турган, деңизди толкута турган, токойду үргүлөтө турган акындыктын көркөм кудуретин тааный аласыз.

Энциклопедиялык сыпаттагы, эпикалык тыныштагы эпостун аркы башаттары өтө тереңден тамыр алат. «Мурункулардан калган сөз: Каракан, Угуз хандан кийин Аланча хан уругунан Байгур, Уйгур дегендер (болгон) экен» деп эсте жок эски замандан санжыра баштай турган дастан Манасты:

«Артык тууган Манастын, Аркы атасы – Карахан. Карахандан тараган. Киндик каны тамган жер, Алтай деген жер экен», – деп тааныштырат. Ошентип аркы Алтайлык тамырдан башат алып, түпкү тегин Карахан, Огуз хан менен байланыштырган алп Манас жаалданган бир маалында:

«Атам – Жакып, Манасмын, Аркы уругум – Алашмын!» –

деп улуу бабаларына сыйынат.

«Алаш, алаш болгондо, Ала тай ат болгондо, Тамгасыз тай, энсиз кой болгондо» деген уламыш сөз казак, кыргыз, каракалпак сыяктуу бир атадан тараган калктарга орток ураан болгон. Ошондуктан дастанда:

«Аркы атабыз Алаш – деп, Намысыңа талаш!» – деп, Алты жүз аргын, найманды, Эт тартууга жайлады. …Түбүнөн бөтөн тууппу, Түрктү кудай уруппу?! Алаш хан экен атабыз, Алышпай кантип жатабыз», – деп Алаш ураанын туу кылып көтөрөт. Ошондой болгондо, учурда жүз жылга толгон Алаш автономиясынын урааны Алаш хан менен Манас баатыр заманынан жалгашып, урпактан-урпакка жеткени доо туудурбайт. Бул өңүттө тарыхий ырлар, уламыштар, санжыраларды жүйөлүү өздөштүрүү аркылуу ата мекендик тарыхтын дарек корун байытууга болот. Тек гана «Манас» ырынын өзүндө түгөл түркү элдерине тиешелүү канчалаган тарыхий окуялар, жер-суу аттары, түп-теги бир кейипкерлер бар десеңизчи.

Эгер «Манас» эпосун адамзаттын акыл-ой казынасына кошулган алп мурас десек, ушул ырдын өзөгүндө баатыр бабаларыбыз тууралуу өмүр таржымалдарынын өрүлүп, саймаланганын байкайбыз. «Манас» ырында жалпы алты Алаштын, түгөл түркү элинин биримдиги даңазаланат. Тек гана кыргыз тарыхына тиешелүү гана эмес, казакка байланышт��у да көптөгөн маалыматтар, даректер келтирилет.

«Ортоктош болгон нойгут бар. Аркасы тийген найман бар, Коңшулаш жүргөн коңурат, Үйүрлөш жүргөн үйшүн бар. Аралашкан алчын бар, Аргындан Каракожо бар», – деген саптар эпос менен этностун бирдиктүү организм экендигин көрсөткөндөй. Ошондуктан төл тарыхыбызды чет өлкөлүк саякатчылардын жол жазмалары менен архивдерден гана издебей, каармандык ырлардан, алтын уламыштарыбыздын аркагынан издөө, эс-тутумубузду жаңылоонун бир жолу болсо керек. Бул өңүттө акылман элибиз жараткан ооз эки адабияттын үлгүлөрүн тарыхий дарек иретинде колдонуу, илимий изилдөөгө айландыруу – бүгүнкү күндүн талабы.

  Инсандар таалими

«Манас» ырын алгач ирет жазып алып, ааламга тааныткан көрнөктүү чыгыш таануучу окумуштуу, сейрек жаралган инсан Чокон Валиханов болсо, аны олуттуу изилдөө объектиси кылган, советтик зыяндуу идеологиянын кызыл отунан чабалекейдей канаты менен суу сээп коргоп, капаста калтырып койбой кайра жарыялануусуна жол ачкан Мухтар Ауэзов болчу.

Чокон Валиханов жазып алган эпостун бир көркөм бөлүгү «Көкөтөйдүн ашы» ыры узак жылдар бою тарых коюнунда жоголуп кеткенде, аны көз майын чырак кылып, таап алган, ырга экинчи өмүр тартуулаган академик Алкей Маргулан болду. Ошентип, казак элинин үч алп инсаны дүйнөдөгү эпикалык чыгармалардын алпы, түркү элдеринин сыймыгы «Манас» ырына бекем коргон болду. «Манас» ырын Чокон 1856-жылы Ысык-Көл экспедициясында Каркыра жайлоосунда өткөн жыйындарга катышып жүрүп, Боронбай бийдин айылында жазып алат. Бул тууралуу Чокон «Жунгария очерктери» аттуу эмгегинде: «Манас» – кыргыздардын бардык мифтеринин, жомокторунун, уламыштарынын бир мезгилге келтирилген жана бир адамдын – баатыр Манастын айланасына топтоштурулган энциклопедиялык жыйнагы. Бул талаа «Илиадасы» сыяктуу нерсе. Кыргыздардын жашоосунун түрү, үрп-адаты, адеп-ахлагы, географиясы, диндик жана медициналык билими, алардын эл аралык алакасы бул зор эпопеяда чагылдырылуусун тапкан» деп баа берет.

Академик Алкей Маргулан чыгыштын жарык жылдызы, окумуштуу Чокон жазып алган ырдын тили чечен, көркөмдүгү орошон чырайлуу болушуна казак менен кыргыздын боордоштук, туугандык сезими өзгөчө таасир кылганын далилдеп, дастанчы Чокон Валихановго ак пейили менен аңтарылып, ал эми В. Радловго келгенде басаңдап калгандыгын айтат: «Кыязы эки окумуштуу да бир ырды бир ырчыдан (Назар) жазып алганга окшойт. Мазмуну жагынан эки жазманын ортосунда артык ажырымдык жок. Ажырым ырчынын тек гана кандай эргүү менен айтканы, жазып алуучунун кандай ыкма колдонгондугу менен билинет. В.Радловдун жазып алуусунда айрым көркөм сүрөттөр менен катар, ырдын агымы жүйөлүү түрдө баяндалбай, кээде үзүлүп, кээде кыбырап калат. Чокондун жазуусундагы буркураган жыттар, көркөм бейнелер мында сейрек учурашат. Кыязы, Чоконго ачкан жан сырын ырчы В.Радловго ачпаган, куулукка салып, «Көкөтөй» ырынын көп жерлерин калтырып айткан, анын ичинде Көкөтөйдүн насыят сөзү такыр жок. Көч жолу, аш берүү, ашка чакыруу, аттарды сыноо сүрөттөрү Чокондун жазып алганындай кенен айтылбай, кыска-кыска чарпып жазылган».

Кеңеш өкмөтү доорунда «Манас» эпосун илимий жактан изилдөөнүн пайдубалын кеңейткен атактуу сөз зергери, залкар жазуучу Мухтар Ауэзов болгону бардыгыбызга маалым. Ал Чокон Валихановдун чыйырын жаңылап, Манас таанууну жаңы сапаттык деңгээлге көтөрөт. Кеменгер Ауэзов Ыбырай Абдрахмановдун Сагымбай Орозбаковдон жазып алган эпосунун нускасы менен алгачкы жолу 1928-жылы Фрунзеде таанышат. Академик-жазуучунун Манас таанууга кошкон чоң эмгектеринин уникалдуусу – «Киргизский героический эпос «Манас» деген көлөмдүү изилдөөсү. Монографиялык эмгектин биринчи нускасы 1934-жылы пайда болгон. Автор ар кандай саясий-идеологиялык тоскоолдуктарга байланыштуу анын өзөгүн өзгөртпөй, ар жылдары редакциялоо аркылуу эселеп өңдөп, болоттой курч кылып, өткүрдөй түшкөнү байкалат.

Бул фундаменталдуу изилдөөсүндө М.Ауэзов эпикалык мурасты түгөл түркүлүк мейкиндикте изилдегенде гана чыныгы натыйжага жетүүгө боло тургандыгын баамдап, концептуалдык сонун ыкма сунуштайт. Ырды Күлтегин, Тону-Көк мурастары менен бирдиктүү изилдөөнү сунуштап, эпостун чыгуу тегин эзелки Кыргыз хандыгы менен жуурулуштурат.

«Манас» эпосунун пайда болуу доорун атайын бөлүм кылып талдап, бул эпостун алгачкы сюжети IХ-Х кылымдардагы Кыргыз каганаты доорунда жаралышы мүмкүн деген пикирди билдирип, маанилүү идеяны сунуштайт. Ошондой эле, жалпы түркүлүк баатырдык эпос сюжеттеринин эски үлгүлөрү Орхон-Енисей тексттеринен башат алуусу мүмкүн деген пикирин билдирип: «Таш жазууларда Күлтегин эпостогу каармандардай жеңилүүнү билбеген баатырлардай болуп чоңоет. Баяндоодо хронологиялык ырааттуулук сакталган: Күлтегиндин он алты жаштан кырк жети жашка чейинки негизги эрдиктери, өмүрүнүн акыры сүрөттөлөт. Мында баатырдык эпостун сюжетине окшоштук бар» деп жазат.

Ошентип «Манас» ырынын көөнө түркүлүк тамырына илимде алгачкы ирет жарык түшүргөн кеменгер окумуштуу 1952-жылы 8-июнда Фрунзе шаарында өткөн жаңжалдуу талкууда «Манас» ырын идеологиялык чабуул жасагандардан билимдүүлүк менен коргоп, анын өмүр сүрүшүнө кепилдик алып берди. Москвадан «Манасты» зыяндуу, буржуазиялык, динчил, калкка жат эпос деп жарыялап, эпосту жок кылууга өкүм чыгарганы келген профессор Александр Боровков баштаган топ максатына жете албай калды. Ошол күнү «Манас акталды!» деген сүйүнүчтүү акжолтой кабар Фрунзеден ашып, бүткүл боордош элди кубантты. Мынакей, бул да Мухтар Омархан уулунун айкөл жазуучу гана эмес, алаштын азуулуу көк жалы экендигин көрсөтүүчү дагы бир мисал.

Эл башчынын демилгеси менен курулган Эл аралык Түркү академиясы агайын элдер арасында алтын көпүрө болгон касиеттүү мурастар менен чыгаан инсандардын чыгармаларын жайылтып, таалим берүүнү алдыңкы муун улут кеменгерлеринин жолун бүгүнкү күнгө жалгап, аброй менен аткарып келет. Академия чоң көлөмдөгү «Манас» энциклопедиясын жана «Манас» сөздүгүн жогорку сапат менен жарыкка чыгарды. Бул – руханий биримдикке өбөлгө. Мынакей, миң жылдыктардын санжырасындай – “Манас” дастаны. Манасты кайта, кайта окуйлу.

Дархан КЫДЫРАЛИ, Эл аралык Түркү академиясынын президенти, “Кыргыз туусу”, 23.11.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/07/08/batanyn-kasieti/

Батанын касиети

(“Манас” эпосунун негизинде)

“Улууну урматта, сыйла, улуулардын батасы тийсин” деген сөздөр бекеринен айтылбаса керек элибизде. Сөз багып, сөз кадырлаган кыргыз эли, айтылган сөз атылган ок катары ооздон чыккан ар бир сөздүн мазмунуна терең маани берип, “айтыла элек сөз сенин кулуң, айтылгандан кийин сен сөздүн кулусуң” деп улам кийинки муунду тарбиялап келген. Тилекке каршы, бүгүнкү күнү кыргыз элинде СӨЗдүн күчү жоголуп, мурункудай куюлуштура сүйлөп, уккан кулактын жарпын жаза адамдын рухий жан-дүйнөсүн байыткан сөзмөр, чечен адамдар азайып, анын ордун майда-барат, жеңил-желпи ыр-күүлөр, китептен жаттамалар басып бара жаткандай туюлат. Өзгөчө көп адамдар чогулган жайларда, кыргыздардын салт-санаасына байланыштуу үлпөт, тушоо кесүү же сүннөт тойлорунда бата тилеген жаштарга кээ бир улуу адамдардын эмне деп бата берээрин билбей, эки сөздү улам-улам кайталап, мукактанышы элдин аң-сезиминде батанын касиетине болгон ишениминин жоюлуп, батанын кадыр-баркы, дем-күчү төмөндөп бара жатканын түшүндүрсө, экинчи жагынан эл арасында сөз кудуретинин жоголуп келе жатканы жан кейитет.

Бүгүнкү күндө жүрүш-туруш, сүйлөшүү маданияты жагынан Батышты тууроо кеңири жайылып баратат. Албетте, Ааламдан артта калбай, жаңылануу, өсүү, ар тараптуу алдыга умтулуу керек, бирок, цивилизациянын өсүү жолунда биз кыргыз эли уюткуну Батыштан эмес, өзүбүздөн алганыбыз ийги. Кыргыздар дүйнөнү суктандырган карт тарых, оозеки чыгармачылык, өзгөчөлөнгөн маданияттын ээси. Өзүбүздүн ушул колдо бар байлыкты бул өткөндүн калдыгы деп кол шилтеп, башка элдин маданиятын тууроого умтулганыбыз менен ал бизге түбөлүктүү “жар” болуп бербейт, жана бул  убактылуу гана нерсе. Ал эми биздин улут катары өзгөчөлүгүбүздү сактап, бир эл, бир журт катары ынтымакта, биримдикте модерндешүүбүздүн башаты тээ тереңде, ата-бабаларыбыз укумдан-тукумга өткөрүп, сактап, байытып келген маданиятыбыз, адабиятыбыз, оозеки чыгармачылыгыбызда – “Манаста” жатат. Анткени, кыргыздардын жашоо маданиятын, дүйнөтаанымын ичине камтыган “Манас” баштаган түрдүү оозеки чыгармачылык элибиздин каны-жанына сиңип, аң-сезиминде байыр алып калган жана жаңыча ой жүгүртүп, өнүккөн цивилизациянын алкагынан чыкпай алга жылууда биз өзүбүзгө бабалар мурас кылып калтырып кеткен улуттук нарк-насилибизди тирек кылып алышыбыз керек. Айтаарыбыз сырттан жаңы келген маданиятка “жылаңач” кирип барбай, улуттук көрөңгү, улуттук колорит менен “кийинип” алып, өздүк байлыгыбызды жаңы менен жуурулуштура, мезгилдин талабына ылайык жаңыча көз карашта алып чыгуу өнүгүү дооруна маңкурт катары кирип баруудан алыстатат деп ойлойбуз. Мисалы,элибиздеСӨЗдүн эң асылдарын, эң жагымдууларын, эң таттууларын кучагына алып, адамга дем-күч берип кубаттандырган касиеттүүлүгү менен бийикте турган бата тууралуу айтсак, мисалы, азыркы жашап жаткан заманыбызда өзүн жаңыча көз караштагы модерн-заманбап деп эсептеген адамдын: “Мингениң мерседес, кийгениң адидас, кармаганың акча, ичкениң шарап, жегениң шакарап болсун!” деген сыяктуу айтылган батаны кубаттап “тамашалуу, сонун бата болду” – деп, күлүп калабыз.Ушундай баталар кабыл боло турган болсо ал адамдардын ички рухий дүйнөсү көңдөй бойдон калаары айдан ачык. Ошондуктан биз батаны да өздүк казынадан издегенибиз натыйжалуу болоор. Кургактан куурап бараткан бак-даракты, бозоруп, кеберсип чарт жарылган жер бетин көктөн куюлган жамгыр кандайча жашартып, жашылдантса, ак дилден айтылган ак бата да адамдын жан дүйнөсүнө рухий азык болуп зор таасир этээри бышык. Х.Карасаевдин сөздүгүндө бата үч мааниде колдонулганы жазылат. Анын үчүнчү мааниси: тилек тилөө, тилек айтуу.

Нукура кыргыздын турмушундагы ар бир маанилүү окуя бата менен башталып бата менен аяктаган. Батанын күчтүү касиети кыргыз элинин жан дүйнөсүндө абдан чоң ишеним менен байыр алып келген. Ошондуктан “бата менен эр көгөрөт, жамгыр менен жер көгөрөт”, “Элдин каарын эмес, батасын ал”, “Атаңдан бото калбаса да батасы калсын” деген философиялык, дидактикалык мааниси терең сөздөр айтылып, батанын күчү, таасири канчалык бийик деңгээ��де экенин эл өзүнүн оозеки чыгармаларында да чагылдырып берген. Улуунун батасын алуу деген сөз бул, жөн эле айтылып калган сөз эмес. Биздин байыркы аталарыбыз батанын касиетине ишенген, бата алыш үчүн айлап, жылдап, зарыгып, күтүп жүрүп, батаны тилеп алышкан. Мисалы: “Манас” эпосундагы Кошойдун Каныкейге берген батасы, Манастын уулу Семетей ошол батадан туулган бала деп айтылат.

Бабам Кошой кийсе – деп, Баласыз жүрөм ынтызар, Батасы мага тийсе – деп, Каныкей атайын карыя Кошойго арнап, анын батасын алуу үчүн айлап-жылдаган эмгек менен кандагай тигет. Кошойдун Каныкейге берген батасы:

Тилекти берсе бир Алда, Туулса мындан бир бала Ургаачы болбой эр болсун, Аюу болбой, шер болсун, Атышканын алсын – деп, Күрөшкөнүн чалсын – деп, Катылышкан душманын Өгөөлөсүн темирдей, Акыры тууса эркеги Аты болсун Семетей!

Дагы бир манасчы Молдобасан Мусулманкуловдун айтуусундагы Алмамбет баатыр менен Аруукеге Бакайдын берген батасы:

Болоттон соккон коргонум, Айланайын Алмамбет, Боз карчыга чолпонум, Душманың сенден адашсын, Туйгунуң сага жарашсын. Аңдып жүргөн тууганың Акылынан адашсын. Тилегим кудай берсин – деп, Тиктегеним келсин – деп, Кабыл кылсын тилегим, Эркек уул берсин – деп.

Манастан Семетей, Алмамбеттен Күлчоро туулат. Семетей да Күлчоро да атанын уулу эмес, жалпы элдин уулу болгонун алардын эли-жери, элдин эркиндиги, келечеги үчүн чын дилден жасаган иш-аракеттеринен көрүүгө болот. Мына, элдин күчтүү тилегинин, ак батага ишениминин керемет касиети! “Бата – сөз зээри. Батанын баркын сезсек, кадыры чыгаар. Ошондо ниет изгиленип, бири-бирибизге ыкласыбыз артаар, ишенич бекиир. Демек, бата элди бириктирип, улутту бир ынтымакка уютаар касиет күчкө ээ” – деп жазган Ч.Өмүралиев батанын касиети жөнүндө. Албетте эле, бата элди бириктирүүчү, ынтымакка чакыруучу, бир максатка көздөөчү кызмат аткарып келген. “Манас” эпосунда кыргыздын эр азамат жигиттери казатка аттанып жатканда бирдиктүү болууга, душманын жеңип келүүгө, Ата мекен үчүн жанын курбан кылууга сөз беришип, антташып, баталашканы айтылат.

Жогоруда эпосто да белгилүү болгондой батаны калк башында турган, эл кадырлаган, акылман, көсөм, касиеттүү, нускалуу улуу адамдар айткан. Мындан бата берүүнүн жоопкерчилиги канчалык чоң экенинен кабардар болобуз. Бата тилеген адам менен бата бере турган адамдын үмүт-тилектери, муңу-зары уюшуп келип, бир дилге, орток бир тилекке биригип жуурулушуп турганда гана тилегендин тилеги, бергендин батасы орундалат. Батанын керемет сырдуу күчү ушунда деп ойлойбуз. Чын дилден, жүрөгүң менен ишенип, каалап тиленген бата ар дайым аткарылат!

Өзгөчө быйыл ыймандуулук, адептүүлүк жөнүндө көбүрөөк кеп козгоп жатабыз. Ыйман, адептин башаты үй-бүлөдөн башталат. Үйдө ата-энесин сыйлаган адам, сыртка чыкканда да улууларга ошондой мамиле кылат. Үй-бүлө мүчөлөрүнүн бири-бирине сый мамилеси жана ата-эненин балдарына берген батасы бул, ата-эне жана баланын ортосундагы эриш-аркак мамилени түзөт. Турмуштук же кесиптик чоң максаттар менен узак сапарга аттанып жаткан жаштарга рухий дем-күч болуп берүүчү азык-зат – бул, ата-эненин ак батасы. Ата-эненин, элдин батасын алып жолго чыккан кишинин жолу шыдыр, ачык, жана маңдайы жарык болуп, иши шар бүтөт. Анан албетте, батага, каалоо-тилекке арзырлык адам болуш үчүн үлгүлүү жүрүш-туруш менен адал эмгек кылып, эл максатын көздөгөн инсан болуу талап кылынат. Жалпы элдин батасына татыктуу болуш, ата-энеден да өтүп барып элдин уулу болуу дегендик эмеспи. Ата-эненин, жалпы элдин батасына татыктуу инсан болуудан артык сыймык барбы!

Өмүралиева Жанар, КРУИАнынкенже илимий кызматкери, “Кыргыз тили”, 06.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/07/06/karl-rajhl-germaniyalyk-chygaan-manas-taanuuchu-zhana-epos-izild-ch/

Карл Райхл: Германиялык чыгаан манас таануучу жана эпос изилдөөчү

Жогорудагы сүрөттө Карл Райхл кесиптеши Мухаммед Ху Чжэнхуанын үйүндө. Бээжин. 22.10.2015.

Заманабыздын мээнеткеч жана ар тараптуу иликтөө жүргүзгөн аалымдарынын бири – немис окумуштуусу, манас таануучу Карл Райхл жөнүндө азыноолак сөз.

Профессор Райхлдын ишмердиги – илимпоздук күрөштүн символу

Германиялык заманбап түрколог, манас таануучу, кыргыз таануучу, дастан таануучу, Бонн университетинин профессору Карл Райхл (немисче: Karl Reichl) 1943-жылы 4-июлда Германиянын Бавария жергесиндеги Вайден (Weiden) шаарында жарык дүйнөгө келген.

Ал 1963-68-жылдары Мүнхендеги (Германия) жана Монпеллье шаарындагы (Франция) университеттерде англис жана роман филологиясы ажистиги боюнча таалим алган.

1968-жылы англис жана француз тилдери боюнча мамлекеттик сынактар тапшырган.

1968-1970-жылдары Кэмбриж университетине (University of Cambridge) караштуу Магдален коллежинде (Magdalene College) илимий багытта окуган.

1971-жылы Мүнхен шаарындагы Мүнхен университетинде Орто кылымдар жаатында докторлук диссертациясын коргоп, философия доктору (Ph.D.) даражасын алган жана анын орто кылымдардагы Англиядагы диний поэзияга арналган бул диссертациясы 1973-жылы Мүнхенде жарык көргөн.

Професссор Райхлдын бейнесин толук элестетүү үчүн илимпоз катары гана эмес, жогорку окуу жайларда педагог катары да ырааттуу жүргүзгөн иш-аракетин көңүлдө тутуубуз абзел.

Ал 1971-1977-жылдары Мүнхен университетинде доцент (Assistant Professor) болуп иштеди.

Ал эми 1977-жылы ал философия доктору (Dr. phil. habil.) жана профессор даражасы үчүн тил илими тармагында “Түрдүк грамматика жана сөз калыптанышы” (Professorial thesis in linguistics: Categorial Grammar and Word-Formation) темасында диссертациясын жактаган жана бул диссертация Түбинген (Tübingen) шаарында 1982-жылы жарык көргөн.

Карл Райхл 1977-1978-жылдары Бохум (Bochum) университетинде доцент болуп иштеди.

Ал эми 1978-2008-жылдары ал Бонн университетине (the University of Bonn) караштуу Англистика, американистика жана келтология институтунда Орто кылымдар адабияты жана тарыхый тил таануу адистиги боюнча толук профессор кызматын аркалады.

Ардагерлик кезең профессор Райхлдын илимий-педагогдук ишине тоскоолдук кылган жок. Ал 2008-жылдан тартып Ардагер профессор (Professor Emeritus) даражасында өзүнүн илимий-чыгармачыл иштерин дагы эле жемиштүү улантууда.

Профессор Райхлдын илимий жана илимий-педагогдук ишмердиги камтылган айрым кызматтарын санап өтөлүк:

Карл Райхл 1978-жылдан тартып Бонн университетинде (ротациялык тартипте) кафедра башчысы, декандын чет өлкөлүк студенттер үчүн жооптуу орун басары, ар кыл комиссиялардын мүчөсү, Орто кылымдар борборунун катчысы сыяктуу иштерди аркалады.

Ал 1978-88-жылдары Бонн университетинде Борбордук Азия боюнча атайын Иликтөө Тобунун (Sonderforschungsbereich) шерик мүчөсү болду.

Ал эми 1995-жылдан тартып ал Каракалпакстандын борборундагы Бердах атындагы Нөкис мамлекеттик университетинин ардактуу профессору кызматын аркалап келет.

Профессор Райхл 1999-жылдан Түндүк Рейн-Вестфалия Илимдер академиясынын мүчөсү, 2010-жылдан тартып КЭРдин борбору Бээжиндеги Кытай Коомдук илимдер академиясына караштуу Этностук адабият институтунун илимий кеңешчиси болду.

Чет мамлекеттердеги дарстары да Карл Райхлдын шакирттери ар башка өлкөлөргө чачырагандыгын айгинелейт.

Мисалы, 1990-жылы Карл Райхл АКШнын Гарвард университетине (Harvard University) караштуу Салыштырма адабият факултетинде жана Жакынкы Чыгыш тилдери жана цивилизациялары факултетинде чакырылган профессор (Visiting Professor) болду.

Ал эми 1995-жылы ал Франциянын Париж шаарындагы Жогорку иликтөөлөр боюнча тажрыйбалык мектепте (École Pratique des Hautes Études) чакырылган профессор болду.

Профессор Райхл 2007-жылы Израилдеги Иерусалим Жөөт университетинде (the Hebrew University of Jerusalem) Ислам таануу жана Ортоңку Чыгыш таануу факултетинде чакырылган профессор болду.

2009-жылы болсо ал Иерусалим Жөөт университетинде Салыштырма адабият факултетинде чакырылган профессор болуп иштеди.

2011-жылы профессор Райхл АКШдагы Мэдисон шаарындагы Висконсин университетинде (the University of Wisconsin) англис тил факултетинде чакырылган профессор жана Гуманитардык билимдер боюнча изилдөө институтунун илимий кызматкери (Fellow of the Institute for Research in the Humanities) болуп иш жүргүздү.

  Түркология жана түрк дастандарын изилдөө

Түрк тилдериндеги фолклордук мурасты жана адабиятты иликтөө – профессор Райхлдын чыгармачыл ишмердигинин басымдуу бөлүгүн өзүнө алган тармак. Тактап айтсак, профессор Карл Райхл түрк, өзбек, уйгур, каракалпак, казак, кыргыз, түркмөн ж.б. тилдерди үйрөнгөн түрколог адис. Ал фарсы тилин да өздөштүргөн.

Профессор К.Райхлдын эмгектеринин бир катары түрк калктарынын оозеки адабий чыгармачылыгын, эпосторун жана чакан дастандарын иликтөөгө жана алардын айрымдарын кыргыз, өзбек, каракалпак, түркмөн, казак жана уйгур тилдеринен батыш европалык тилдерге (немис, англис) которууга байланыштуу болду.

Анын өзүнүн ушул саптардын ээсине 2017-жылы 8-апрелде жазган катына караганда, ал оболу өзбек тилин үйрөнгөн жана өзбек эл жомокторунун өрнөктөрүн которгон (бул котормо 1978-жылы Бохумда жарык көргөн). 1982-жылы болсо профессор К.Райхл түркмөн эл жомокторун которуп жарыялады. 1985-жылы ал которгон каракалпак эл жомоктору да басмадан чыкты.

1981-жылы Карл Райхл совет-герман маданий жана илимий алмашуу программасынын алкагында Өзбекстанда илимий сапарда болгон эле. Ал Ташкен шаарында Өзбекстан Илимдер академиясынын Адабият институтундагы Фолклор таануу бөлүмүндө профессор Төрө Мирзаевдин илимий жетекчилиги астында иштеди. Андан соң ал Нөкис шаарында Өзбекстан ИАсынын Каракалпак бөлүмүндө профессор Кабул Максетовдун илимий жетекчилиги астында изилдөөлөр жүргүздү.

Бул сапары маалында Карл Райхл өзбек жана каракалпак тилдеринде айрым фолклордук чыгармалардын үзүндүлөрүн жандуу аткарып жаткан учурунда үн жазгычка жазып алган.

Кийинчерээк ал өзбек элинин эки дастанын немисчеге которуп жарыялады (“Равшан” дастаны, 1985; “Алпамыш” дастаны, 2001).

Ошондой эле профессор К.Райхл каракалпак тилинен англис тилине “Эдиге” дастанын которуп, 2007-жылы жарыялаган. Бул дастанды Райхл мырза өзү 1981-жылы алгач жолуккан бир каракалпак дастанчыдан үн жаздыргычка жазып алганын белгилей кетелик.

  Манас таануу

Кыргыз таануучулар профессор Карл Райхлга манас таануудагы салымдары үчүн өзгөчө ыраазы. Анын өмүр жолуна кылчайсак, Карл Райхл Мүнхен университетинде окуган студент чагында эле кыргыз элинин “Манас” эпосунун Вилгелм Радлофф жазып алган вариантын окуп чыккан. Демек, студент кезинен эле Карл Райхл агайыбыз манас таануу тармагына кызыгып калган экен.

Айтмакчы, 1985-жылы ал кытай-герман маданий жана илимий алмашуу программасынын алкагында алгачкы ирет Шинжаңга илимий саякат жасайт. Ошол эле жылы ал Кытайдагы түрк тилдүү калктардын жомокторунун бир томдугун өз котормосунда жарыялаган. Алардын арасында кыргыз эл жомоктору да бардыгын белгилей кетелик.

Дал ошол 1985-жылы Карл Райхл алгачкы жолу кытайлык кыргыздардын чыгаан манасчысы, Кыргыз Республиксынын Баатыры Жусуп Мамай (1918‑2014) менен кезиккен.

XXI кылымдын башында Кытайдын Шинжаң аймагындагы “Манас” изилдөө борбору жана башка илимий институттар профессор Карл Райхлга кайрылып, “Манас” дастанынын Жусуп Мамайдын айтуусудагы вариантын кыргыз тилинен англис жана немис тилдерине которуу өтүнүчүн билдиришкен. Бул жөнүндө бизге Шинжаң “Манас” изилдөө борборунун жетекчиси, профессор Мамбеттурду Мамбетакун тастыктап айтты.

Бул өтүнүчкө ылайык, профессор Карл Райхл “Манас” дастанынын Жусуп Мамай айткан вариантынын үзүндүлөрүн англис жана немис тилдерине которуп, чет-четинен жарыялап келет. Буга чейин кыргыз жана немис тилдеринде бир том (2014) жана кыргыз жана англис тилдеринде эки том (2014, 2015) жарык көрдү.

Профессор Райхл Ала-Тоого да бир нече ирет келген. 1995-жылы ал “Манас” дастанынын шарттуу 1000 жылдык мааракесине катышуу үчүн расмий герман делегациясынын курамында Кыргызстанга келип, мааракелик чараларга катышкан.

1999-жылы ал ЮНЕСКО уюштурган “Борбордук Азиядагы тынчтык жана дин” конференциясына (Бишкек) катышкан. Ошол эле жылы Карл Райхл “Дүйнө элдеринин эпостору” эл аралык бирикмесин уюштуруу чараларына катышуу үчүн Бишкекке дагы бир жолу келген. Бул уюмга Бексултан Жакиев президент болуп, К.Райхл вице-президенттердин бири болуп шайланган.

Профессор Карл Райхл дүйнөдөгү ар кыл өлкөлөрдө 200дөн ашуун эмгектерин жарыялады. Анын ичинде “Манас” дастаны жаатындагы макалалары Кыргызстанда да илимий жыйнактарда жарык көргөн.

  Унутулгус жолугушуулар

Профессор Карл Райхл 2013-жылы 15-ноябрда Улуу Кыргыз каганатынын 1170 жылдыгына арналган эл аралык илимий жыйынга (Бишкек) катышкан жана ачылыш отурумда “Көөнө Кыргыз тарыхы тууралуу жобо манасчы Жүсүп Мамайдын варианты боюнча” (The Concept of Early Kyrgyz History According to the Manaschy Jüsüp Mamay) деген темада баяндама жасаган.

Бишкектеги илимий жыйын аяктаган соң, ноябрдын суук, бирок илимий шеринеден кийинки жагымдуу маанайга кошул-ташыл болгон ажайып күнүндө Ала-Арча капчыгайына бардык. Андан соң кечкурун биздин үйдө баарлаштык. Коноктор кетээрде профессор Карл Райхл аксакал катары үй ээсине жана меймандарга кыргызча таптаза сүйлөп, ак бата бергендиги бизди да, дасторкон четиндеги казак, кыргыз конокторду да маашырлантты.

Урматтуу манас таанууч�� агайыбыз Райхл менен биз 2015-жылы 20-21-октябрда Бээжинде да жолугушуп, “Кытайдагы уйгурлардын дастандарына арналган эл аралык симпозиумга катыштык.

Жыйын аяктаган соң, 22-октябрда профессор Райхл, жапон манас таануучусу Такао Нишиваки, кытайлык кыргыз тарыхчысы Ысакбек Бейшенбек менен чогуу кытайлык даңазалуу окумуштуу, кыргыз таануучу, манас таануучу жана дунган таануучу, профессор Мухаммед Ху Чжэнхуанын үйүнө бардык.

Мага алар менен заманбап манас таануу көйгөйлөрү жаатында узакка чейин баарлашуу насип болгонуна канааттанам. Дал ушул жолугушууда манас таануу маселелери бардыгыбызды ширелткен көрүнбөс алтын жипке тете экенин сездим.

  Шакирттери көп аалым

Профессор Карл Райхл таанымал кыргыз таануучу Гундула Салктын Кытай жергесине алгачкы илимий сапарга чыгуусуна жана Кытайдагы кыргыз таануучулар менен таанышуусуна данакер болгонун Гундула айым ыраазылык менен айтканы эсте.

Ал кездеги жаш окумуштуулар Гундула Салк менен Мамбеттурду Мамбетакун1996-жылы Түндүк Кытайдын Манчжурия аймагындагы Хэйлуңжаң вилайетинде байырлаган фу-йү кыргыздарына илимий саякат менен барып, фу-йү кыргыздарынын тили жана этнографиясы менен байланыштуу англис тилинде баалуу эмгек жарыялашкан (Turdu, Mambet; Gundula Salk: «The Fu-Yu Gïrgïz and their past. Three stories collected in Manchuria during the Period of the Establishment of the People’s Republic of China». In: Turcica 30 (1998), pp. 287-296).

Келээрки (2018-) жылы 4-июлда профессор Карл Райхлдын 75 жылдык мааракеси, Теңир жалгаса, Кыргызстандын жана КЭРдин илимий коомчулугу тарабынан кеңири белгиленет деп ишенебиз.

Немис элинин чыгаан манас таануучусу жана “Манас” дастанынын котормочусу Ала-Тоодо да арзып күткөн сый конок.

Германияда да, Кыргызстанда да, Кытайда да анын шакирттери арбын.

  Професссор Карл Райхл жарыялаган эмгектердин кыскача тизмеси:

Religiöse Dichtung im englischen Hochmittelalter. Untersuchung und Edition der Handschrift B.14.39 des Trinity College in Cambridge. [Religious poetry in the Late Middle Ages in England. Analysis and edition of MS B.14.39 of the Trinity College in Cambridge.] München, 1973.

“Tractatus de Grammatica”. Eine fälschlich Robert Grosseteste zugeschriebene spekulative Grammatik. Edition und Kommentar. [“Tractatus de Grammatica”: A speculative grammar erroneously ascribed to Robert Grosseteste. Edition and commentary.] München, 1976.

(Ed. with Walter Sauer) A Concordance to Six Middle English Tail Rhyme Romances. Frankfurt a. M., 1993.

(Ed. with Joseph Harris) Prosimetrum: Crosscultural Perspectives on Narrative in Prose and Verse. Cambridge, 1997.

Spielmannsidiom, Dialektmischung und Kunstsprache in der mittelenglischen volkstümlichen Epik. Nordrhein-Westfälische Akademie der Wissenschaften. Geisteswissenschaften. Vorträge G 383. Paderborn, 2002.

Die Anfänge der mittelenglischen weltlichen Lyrik: Text, Musik, Kontext. [The beginnings of the Middle English secular lyrics.] Paderborn, 2005. [English translation publ. in 2011]

Musik und Spiritualität im englischen Psalter des spätmittelenglischen Mystikers Richard Rolle. [Music and spirituality in the English Psalter of the late Middle English mystic Richard Rolle.] Paderborn, 2012.

(Ed.) Medieval Oral Literature. De Gruyter Lexikon. Berlin, 2012 [pb. 2016].

Тил илимине байланыштуу эмгектери

Categorial Grammar and Word-Formation: The De-adjectival Abstract Noun in English. Tübingen, 1982.

Englische Sprachwissenschaft. Eine Bibliographie. [English linguistics. A bibliography.] Berlin, 1993.

Оозеки адабият. Түрк тилдериндеги акындар поэзиясы

Usbekische Märchen, mit Übersetzung, Glossar und Anmerkungen. [Uzbek folktales, with translation, glossary and notes.] Bochum, 1978.

Türkmenische Märchen, mit Übersetzung, Glossar und Anmerkungen. [Türkmen folktales, with translation, glossary and notes.] Bochum, 1978.

Karakalpakische Märchen, mit Übersetzung, Glossar und Anmerkungen. [Uzbek folktales, with translation, glossary and notes.] Bochum, 1985.

Rawšan. Ein usbekisches mündliches Epos. [Ravshan. An Uzbek oral epic.] Wiesbaden, 1985.

Märchen aus Sinkiang. Überlieferungen der Turkvölker Chinas. [Folktales from Xinjiang. Traditions of the Turkic peoples of China.] Köln, 1986.

Turkic Oral Epic Poetry. Traditions, Forms, Poetic Structure. The Albert Bates Lord Studies in Oral Tradition 7. New York, 1992. (Turkish translation Ankara, 2002, Russian translation Moscow, 2008; Chinese translation Beijing, 2011.)

(Ed.) The Oral Epic: Performance and Music. Berlin, 2000.

Singing the Past: Turkic and Medieval Heroic Poetry. Ithaca, NY, 2000.

Das usbekische Heldenepos Alpomish: Einführung, Text, Übersetzung. [The Uzbek heroic epic Alpomish: Introduction, text, translation.] Wiesbaden, 2001.

Edige. A Karakalpak Oral Epic as Performed by Jumabay Bazarov. Helsinki, 2007.

Manas in der Version von Jüsüp Mamay. Übersetzt von Karl Reichl. Bd. 1. Publikationen des Xinjiang “Manas” Forschungszentrums 5. Beijing: China Intercontinental Press, 2014.

Manas in the Version of Jüsüp Mamay. Translated by Karl Reichl. Vol. 1. Xinjiang “Manas” Research Centre Publications 4. Beijing: China Intercontinental Press, 2014.

Manas in the Version of Jüsüp Mamay. Translated by Karl Reichl. Vol. 2. Xinjiang “Manas” Research Centre Publications 4. Beijing: China Intercontinental Press, 2015.

The Concept Of Early Kyrgyz History According To The Manaschy Jüsüp Mamay // Кыргыз каганаты түрк элдеринин орто кылымдардагы мамлекеттүүлүгүнүн жана маданиятынын алкагында: Борбордук Азиядагы Улуу Кыргыз каганатынын түзүлгөндүгүнүн 1170 жылдыгына арналган II эл аралык илимий жыйындагы баяндамалардын жыйнагы: 2013-жылдын 15-16-ноябры, Бишкек ш. / Редколлегия: Т.К.Чоротегин (төрага), ж.б. — Бишкек: “Maxprint” басмасы, 2014. — “Мурас” коомдук фонду. – [“Тарых жана мурас” түрмөгү]. – Б. 47-53.

Тынчтыкбек Чоротегин, “Азаттык”, 17.05.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/03/27/besh-k-k-l-kyz/

Беш көкүл кыз

(кыргыз каада-салттары)

Бул бой тартып, болукшуп, өз боюн өзү түзөп, арка чачы алты, жаак чачы сегиз өрүм, тал-тал көрүнүп калган кыз. Жүк маанектейт, узчулукту кармайт. Тестиерлерге үлгү көрсөтөт. Аларды жумшап, аткарган иштерин теске салып турат.

Айлуу түндөрүндөгү кыз оюндарына жеңелерин ээрчип барат. Албетте, элдик оюндарга түшөт (ал оюндар кыскача өзүнчө жазылат). Ал үкүлүү кундуз тебетей кийет. Тышы кызыл, жашыл, кек болушу ыктымал.

Салтыбызда беш көкүлдүн бой турпатына кызыл чыптама, тик жака, кош этек көйнөк, көгүчкөн төштөнүп, этеги жайылып укмуштай жарашык берет. Мында беш көкүлдүн мүчөсүн көрсөтүп жатат.

Беш көкүлгө ар тараптан жуучу түшөт. Жаш жигиттер кыз көрүүгө келишет. Кыздан кыз тандалат, ар ким өзүнүн ылайыктуусун жактырат. Тестиер кыз чыптама, көйнөк менен топу кийет. Аны «такыя топу» дейбиз. Боз үйдүн түспөлүн элестеткен буга үкү тагылат.

Профессор Хусеин Карасаев агайдын «Залкар ойлор» аттуу эмгегиндеги айткандары боюнча, бул – кара далы кыз. Анткени, ал саамайын да, аркасын да майда өрүлгөн калың, узун кара чачы жаап турган, тууган айдай жүзү жаркып, ургаачылык нуру сыртында ойноктоп турган кыз болгон.

Kyrgyz Sultan тарабынан даярдалды

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/02/07/dastorkon-chetindegi-10-bolbojt/

Дасторкон четиндеги 10 "болбойт"

Тамак ичүү маданияты кыргызда илгертеден эле чоң мааниге ээ болуп, байыртан сакталып келе жаткан салттык эрежелерге негизделген. Анын ичинде дасторкон чекесинде жасоого болбой турган нерселер камтылган.

Тамак ичүүдөгү салттык тыюуларды тарыхчы, этнограф Динара Молдокулова тизмектеп, алардын маанисин түшүндүрүп берди.

Даяр болгон тамакты күттүрбөйт. Дасторкон жайылып, тамак даяр болуп калганда үй-бүлө мүчөлөрү жасап жаткан бардык ишин таштап, тамактанууга олтурууга тийиш.

Улуулардан төр талашпайт. Салтка ылайык, кыргыздарда эң кадырлуу орунга төргө үйдүн ээси олтурат. Анын жанына байбичеси, анын жанына кыздар-балдары отурса, келин босого тарапта отурууга тийиш. Аял киши күйөөсүнөн төр талашып отурбайт.

Үй ээсинен биринчи тамакты ооз тийбейт. Үй ээсинин даамдан биринчи ооз тийиш кыргыздардын салттык турмушунда катуу кармалган. Бышырылган нанды, тамакты, кымызды үй ээси биринчи ооз тийиш керектелет. Эгерде тамактануу учурунда үй ээси жок болуп калса, жаңы бышкан тамактан ага биринчи куюп коюп, андан соң башкаларга берилген.

Тамактанып жатканда көп сүйлөбөйт. Тамактануу учурунда улуулардан сөз талашпай, тынч отуруп жеш керек. Бул адептүүлүктүн белгиси.

Тамакты чалпаңдатып чайнабайт. Тамак жеп жатканда оозду жаап чайноо керек.

Суюк тамактарды шорулдатып ууртабайт. Эгер ысык тамак болуп калса, аны бир аз муздагыча күтүп, шорулдатпай, үн чыгарбай жеш керек. Айрыкча бул кыз кишилерге тиешелүү.

Тамакты оозуна толтуруп алып сүйлөбөйт, күлбөйт. Эгер маанилүү сөз сүйлөй турган болсо, оозундагы тамакты жеп бүтүп анан айтуу керек.

Бирөөнүн алдындагы тамакка кол сунуп жебейт, өз алдынан гана жеш керек. Булардын баары адамдын маданиятынан, адебинен кабар берет.

Тамакты жатып алып же басып жүрүп жебейт. Тамакты жатып алып жеген адамдын үстүнөн шайтан секирип өтөт деген ишеним болгон.

Тамак ичип бүткөндө сөзсүз түрдө бата кылып туруу керек. Тамактанып бүткөн соң үйдүн улуусу же ээси ошол жеген тамакка бата айтып турушат. Бул да эзелтен калган эреже.

Таалайгүл Усенбаева, “Sputnik-Кыргызстан”, 02.02.2017-ж. © Sputnik / Табылды Кадырбеков

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/02/04/manas-baatyr-kandaj-kylat-ele/

Манас баатыр кандай кылат эле?

Кыргыз бизнесмендери Грузияга барганда Михаил Саакашвилинин устаты Каха Бендукидзени зыярат кылышат. Ал: «Ар бир кыргыз өзүнө «Эгер Манас тирүү болсо, бул абалдан кандай чыгат эле?» деген суроону бериш керек», — деп айтыптыр. Биз ушул суроону бере алгандай абалдабызбы?

Жогорудагы кеңешти «Грузия кереметинин» автору Каха Бендукидзе Манас бабабыздын белекке берилген портретин карап туруп айткан экен. Ал сунушту берердин алдында Бендукидзе кыргыз ишкерлерине: «Бул баатырды кыргыздын баары тааныйбы? Аны баары жакшы көрүп, сыймыктанабы?» — деген суроолорду берген. Аларга «ооба» деген жооп алган соң, «Демек, силерге өлкөңөрдү өнүктүрүп кеткенге мындан башка нерсенин деле кереги жок экен. Ар бир кыргыз өзүнө «Эгер Манас тирүү болсо, бул абалдан кандай чыгат эле?» деген суроону бериш керек. Жоопко жараша иш кылса эле, мамлекетиңер бутуна турат», — дептир.

Бул окуяны «Кереге» фонду (Мурунку “Диалог Евразия”) жана “Сереп” изилдөө институту өткөргөн «Манас» эпосундагы баалуулуктарды окутуунун жолдору» аттуу тегерек үстөлдө аталган уюмдардын координатору Искендер Ормон айтып берди. Гезитибиздин бул санында учурда «Манас» эпосун коргоого жана таанытууга эң көп салым кошкон эки агайдын ойлорун окурманга сунабыз.

  Манас кыргыз элинин адеп-ахлак Конституциясы

Манаста бүгүнкү жаштардын тарбиясына пайдубал болуп бере турган түбөлүктүү баалуулуктар абдан көп. Кыргыз эли Манастагы баалуулуктарга таянып жашап келген. Манас баш болгон рухий баалуулуктардын негизинде тагдырынын алай-дүлөй бороондорунан аман-эсен өтүп, ушул күнгө чейин жеткен. Учурда да кыргыздын кыргыз боюнча калышы табиятына терс келген ар кандай ири геосаясий күчтөрдүн курчоосунда жашап жатабыз. Ушундай шартта кыргыз эгемендүүлүгүн, мамлекеттүүлүгүн, улутун көздүн карегиндей сактоо, өнүктүрүү жана чыңдоо маселеси курч туруп жатпайбы. Кыргыз эли чачылып, мамлекети жоюлуп, тили жоголуп кетиши мүмкүн деген божомолдор көп эле болуп атат. Мындай жагдайда өз коломтобуз, өз кыртышыбыздагы улуу идеяларды заманга бап кылабыз десек, биз биринчи кезекте Манаска кайрылуубуз туура болот, кайрылууга милдеттүүбүз да.

Мекенди сактоо, эркиндигин камсыздоо, Ата-журттун көз-карандысыздыгын, элдин эгемендүүлүгүн, боштондугун эң жогорку баалуулук, дөөлөт катары көрүү Манастын эң улуу идеясы болуп эсептелет. Ушул баалуулуктар үчүн Манас өз өмүрүн арнаган, жанын кыйган. Манас кыргыз үчүн түбөлүктүү идеал.

Мамлекетте элдин бир жакадан баш, бир жеңден кол чыгарган биримдиги болсо, бекем болуп турат. Манаста жалпы ак калпак журт «Өлсөк бир чуңкурда, тирүү болсок бир дөбөдө бололу» деген Бакайдын сөзүн, Кошой да, Манас да, Каныкей да айтат. «Бөлүнсөң, бөрү жеп кетет. Бөлүнүп калды кыргыз деп, бөтөн элге кеп кетет» деп ынтымак, ич ара ширелишкендик болбосо, эгемендүүлүгүңдү деле коргой албайсың да. Бизди тарыхыбыз «Биримдик менен гана жеңип чыгабыз» деген акыйкатка үйрөткөн.

Кыргыздын бүгүнкү чачырап, дүйнөгө чачылып турган шартында Манастын биримдик идеясы аба менен суудай керек болуп турат. Бул өлбөс баалуулук.

Манаста атуулдук кызмат кылуу да күчтүү идея. Эл-журтуна жигит, жаран катары кызмат кылуум парз деген идея эпостун башынан аягына чейин аралап өтөт. Мисалы, Кошой көз каранды болуп калган кезде аябай азап тарткан адам. Ала-Тоодо жалгыз калып, кытай-калмак империясынын салыгын төлөп, кармашып, өжөрлүгү менен азган-тозгон кыргызга жетекчи болуп турган каарман. Көз каранды турмуштан көрө, жогу жакшы деп, кыргыздан качан уул чыгат, качан чачылган журтту жыйнайт деп жашап келген Кошой Манаска жолукканда ушунчалык сүйүнүп: «Чачылганды жыйнайлы, үзүлгөндү улайлы. Азган-тозгон кыргызга, Манас, караан болуп туралы», — дейт. Бакай, Каныкей, Алманбет, Чубак, Сыргак, Кошой өздөрүн мамлекетине, эл-журтуна берилип, кара жанын карч уруп, карусун казык, канын азык кылып, өзү жөнүндө ойлобой, эли жөнүндө ойлоп, кызмат кылуунун эң жогорку үлгүсү болуп кала беришкен.

Эл-журтту сүйөм десең, Манастан үйрөн. Манас өзү: «Калкым кыргыз, сен үчүн курман болуп кетейин», — дейт. Ушундай идея менен жашаган биздин баатырлар, ата-бабалар болгон. Алар бул улуу сезимдерин бапестеп, чоң мамлекет түзүп, дүйнөнү башкарган.

Ата-энени сыйлоо канчалык даражада берилген! Чыйырды эненин сүтү аркылуу Алманбет менен бир-тууган болот. Эненин сүтү урат деп экөө тең достугунан жазбайт. Чыйырды энесин өзүнчө ак сарай салып, үлпүлдөтүп багат. Манас баласы өлгөн соң Чыйырдыга эч кандай куугунтук болбосо да, сексен жашында Жакыпты, эл-журтун таштап, Семетей экөөнү Каныкей жөө көтөрүп Букарга качат. Манастын тукумун тыңытып, баласынын «Кыргыз мамлекети чабылып-чачылып жок болуп кетпесин», — деген керээзин аткарып, келини менен кетет. Кайра келип, Бакайга кошулуп Манастын ордосун калыбына келтириш үчүн эмиграцияга кетүүсү, 12 жылдан кийин кайтып келүүсү биздин жаштар үчүн кандай сонун мурас жана үлгү. Манастын адеп-ахлагы эскирбеген түбөлүктүү дөөлөттөр. Манас кыргыз элинин моралдык конституциясы экен. Эгер биз аны менен жашасак, биз кыргыз элинин өнбөс-өчпөс дөөлөттөрүн калыбына келтиребиз. Адам болом десең, Манасты оку!

  Дүйнө адабиятын билем, Манаска теңдеши жок

160 жылдан бери Манас тууралуу көп эмгектер жазылыптыр. Беш жыл мурун баш аягы 5000 деп жазылып жүрөт. Учурда 10 000ден ашып кетти болуш керек. Иш жүзүндө мындан да көп. Себеби тикелей Манаска арналбаган, бирок тарых, педагогика, психология, окутуу ыкмалары тууралуу эмгектерде Манасты кеңири пайдаланышат.

Мен адабияттын тарыхынан, чет элдик адабияттан сабак берген, дүйнөлүк адабиятты көп окуган кишимин. Манаска көп кызыкпай жүрдүм. Анткени чет элдик авторлордун эмгектерин окуп жүрүп, кабыл алууң ошого жараша калыпташып калат экен. Дүйнөлүк адабиятты сыдырып окугандан кийин Манасты толук окуп чыктым. Ошондо Манаска баа бердим! Ага чейин «Өзү оозэки чыгарма болсо, Манасты жөн эле көкөлөтүп атышат», — деп ойлочумун. Шекспириң да, Сервантесиң да, Пушкин да Манастын таманы алдында турганын түшүндүм. Бул аларды төмөндөтүү эмес, акыйкат баа. Бул шумдук чыгарма.

Манастын өзү, Советбек Байгазиевдей өмүрүн эпосубузга арнап, 25тен ашык китеп жазган адамдын эмгектери элге канчалык деңгээлде жетип атканы өзүнчө маселе. Бул ишке бардыгыбыз жапатырмак киришкенде гана ордунан жылчудай көрүнөт. Бирок учурда кыргыз адабиятын дүйнөлүк адабиятка кошуп, мектептеги саатын кыскартып салуу маселеси каралып атат. Анан стандартын, программасынан бери иштеп чыгарып салышыптыр. Абдыкерим Муратов, Сулайман Рысбаев, Советбек Байгазиев агайлар буга каршы чыгышыптыр. Ушул кишилер азыркы министр Кудайбердиевага кирип, мурункусундай калтырабыз деп чечишиптир.

Биз бул маселени кенен талкуулаганда мен биз эгемендүү мамлекет болгон соң, Манастаануу, кыргыз тил, кыргыз адабияты жана кыргыз тарыхы сабактарын Билим берүү жөнүндө мыйзамга өзүнчө берене кылып киргизиш керек деп эсептейм. Андан кийин республикалык деңгээлде мугалимдердин конференциясын чакырып, бул предметтерди окутуунун оптималдуу вариантын кабыл алуу зарыл. Муну жанагы мыйзамдагы беренеге киргизип салуу шарт. Мисалы, мобул-мобул класстарда мынча саат көлөмүндө окутулат дегендей. Анпесек, улам жаңы министр келгенде, оолуккан бири келип, окутуу программасына асыла бергидей. Учурда кыргыз рухунун өзөгүн түзгөн тарбиядан куру калгандыктан улам канчалаган кыргыз улан-кыздар чет өлкөдө жүрүшөт. Алардын ата-энесине акча жөнөткөнү болбосо, кыргызга кыпындай пайдасы жок.

Эсен Өмүракунов, “Саресеп”, 19.12.2016-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/02/01/rg-r-bashka-kazany-ar-ashka-tolsun-bata-degen-emne/

Өргөөңөр башка, казаныңар ашка толсун! Бата деген эмне?

Бата өзү эмне, кыргызда анын орду, мааниси тууралуу маалымат менен жалпы журттун эсин жаӊылап, анын кадырын калыбына келтирээр деген үмүт менен колумнист Шаакан Токтогул ушул макаланы жазууну туура көргөнүн белгилейт.

Бата деген эмне?

Бата бул – демге дем кошуп, кубатка шыкак берип, жан дүйнөнү аруулаган улуу сөз. Бата бул – теги Теӊирден буюруп, айтуучунун оозуна сала берген кубаттуу каалоо-тилек. Бата бул – адамды жамандыктан арылтып, жакшылыкты чакырган, аруулукту ыроологон, асылдыкты жылоологон, суук көз, суук сөздөн калкалаган таза нур.

Анын кубаты ушунчалык десеңиз, болбосту болтурат, толбосту толтурат, аруу тилек, ой-максаттарды орундатат. Көктөн буюруп, бата тийсе жолуӊду ачат. Бирок муун алмашып, заман жаӊыланган сайын жакшы бололу деп умтулганыбыз менен Бата баштаган баалуу жөрөлгөлөрдөн алыстап баратабыз.

  Кыргыз элиндеги мааниси

«Бата менен эл көгөрөт, жамгыр менен жер көгөрөт», «Атаӊдан бото калбасын, бата калсын» деп байыркы кыргыз элинде батага абдан тереӊ маани беришип, кадыр тутушкан. Уул-кызын бата алууга дилгир чоӊойтуп, батанын баасын акыл-эсине кыттай уютушкан. Ал эми улуулар болсо бала-чакасы, небере-чөбөрөсү, укум-тукумуна чейин бата алып берүүгө умтулушкан. Тирүүлүктүн башталгандан, оо дүйнө узаганга чейинки бардык баскычтары бата менен коштолуп, кыргыз баласынын жашоосу бата менен ирээттелип турган. Тестиерлер, өспүрүмдөр бата алсам экен деп улуулардын атын алып, колуна суу куюп, кызматын кылганга дилгир болсо, келиндер жүгүнүп, тергеп, атайылап кийимин тигип берип батага арзышкан. Ал эми жигиттер атайы тартуу алып келип, ыраазы кылып же кыжаалат кылган абалдан куткарып батага жеткен.

Кыргыз жашоосунун үлгүсү катары саналган Манас баянынан мисал келтирсек, аялзаттын паашасы делген Каныкей энебиз батасы элди байыткан кадырман Кошой бабабызга эчен эмгек, түмөн түйшүк менен кандагай тигип, аны Көкөтөй атабыздын ашында күрөшкө чыгаар кезинде, керек болгон учурунда тартуулап, ийитип бата алган. Ошол батадан Семетей бойго бүткөн экен.

  Түрлөрү

Бата – жашоо-шарт жагдайына жараша көп түргө бөлүнөт. Алсак: жаӊы конушка алынган бата, бала төрөлгөндөгү бата, ат коюудагы бата, бешикке салуу батасы, тушоо кесүү батасы, мал союлгандагы бата, үрөн себүүдөгү бата, жалпы элге бата, жаш жубайларга бата, уулга бата, кызга бата, айтор, санай берсе дагы көп.

Өргөөӊөр башка, казаныӊар ашка толсун! Төрүӊөр кенен болсун, оокатыӊар белен болсун, үйүӊөр куттуу болсун!, — деп жаӊы өргөө көтөрүп, үйгө киргизгенде бата беришчү экен.

Ал эми жаш жубайларга:

Баш алган буудайдай ыргалгыла, Кошулган талдай чырмалгыла. Ырысыңарга эр бала сүйгүлө, Кызыгыңарга кыз бала сүйгүлө. Кайгыланбай каткырып Кол кармашып жүргүлө, — деп бата беришкен.

Колго суу куйган балага:

Булактай тунук бол, Төбөсү бийик улук бол! Кичүүгө өрнөк бол, Жакшылыкка өнөк бол! Эне сүтүн актаган, Эр-азамат жигит бол! Келечекке билик бол!, — деп алкоо айтылган.

  Каалоо-тилек менен батанын айырмасы

Кудайдан үмүтү бар ар бир киши изги тилек, илгери үмүт менен жашайт, өзүнүн тууган-туушканындарынын, эл-журтунун жакшылыгын каалайт. Бирок бул каалоо гана. Ал каалоо-тилек сөздүн күчү менен ойдун күчү иштелип ийине жеткенде гана, ага тескери энергия (суук көз, суук сөз, ишке ашышына ишенимдин жоктугу) таасир этпегенде гана ишке ашат. Ал көп убакытты талап кылышы мүмкүн.

Ал эми бата ааламдык күчтөрдүн касиетине каныгып, күчүнө ширелгендиктен, каалоо-тилекке, жакшы ойго караганда алда канча кубаттуу.

  Батаны кимдер берет?

Бата кубаттуулугу менен кошо аруу таза күчтүн агымы болгондуктан, бата берүү милдети Кошой атабыздай кадырмандар баштаган, Бакай атабыздай акылмандар коштогон, билими менен билги болгон, жакшылыкка үлгү болгон, калкына тирек болгон, күч-кубатка толгон, асылдыкка жеткен, кеп түйүнүн чечкен кишилер гана беришкен. Бата берген киши канчалык бийик болсо, берген батасы да ошончолук күчтүү болгон. Андыктан, издеп, иликтеп, кабарын алыстан угуп, кадырлап жүрүп, мындай адамдардан бата алууга ынтызар болушкан.

  Батага учурдагы мамиле

Илгери таянем алыска аш-тойго барганда бир өрүк же бир момпосуй же болбосо бир боорсок, же жети-сегиз мейиз ала келип, «Бата тийген жерден, сен да жакшылыкка ырыскылаш бол» деп ооз тийгизчү. Мындан улум илгерки аш-той, жакшылык тойчуктардын бардыгы бата алуу максатында өткөрүлгөндүгүн билсек болот. Уулдуу болобу кыздуу болобу, бешик тойбу, тушоо кесүүбү, жада калса үйлөнүү үлпөтү да шапар тээп көӊүл ачуу үчүн эмес, бата алып, балдардын жолун ачуу, жамандыктан адаштырып, жакшылыкка жанаштыруу максатында жасалып келген.

Ал эми азыркы учурда кудайдын кулагы сүйүнсүн, тойлор көп, бардыгыбыз күн куру эмес тойго барабыз, бирок анын түпкүрүндөгү максаты бата алуу эмес башка экендиги баарыбызга маалым. Бата алууга анчейин көңүл бурулбай, той башкаруучулар болгону катардагы салтты бузбай эле эптеп бата тилеген болушат. Андан да берилген баталардын мааниси, орундуулугуна көңүл бурулбайт.

Аныгында мындай мааракелерди өткөрүүнүн негизги максаты — бата болууга тийиш. Анткени кишинин жолун ачып, агартып-көгөртүп баар таптыра турган багыт Бата болуп саналат. Ошондуктан, батанын баркын билели, баталуу бололу, баарыбызга тийген баталар кабыл болуп, ийинен жанбасын деп тилейм.

Шаакан Токтогул, «Sputnik-Кыргызстан», 27.01.2016-ж., © Sputnik / Табылды Кадырбеков

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/01/31/kelinge-tieshel-12-bolbojt/

Келинге тиешелүү 12 "болбойт"

Илгертеден кыргызда келиндин кайын-журттагы орду чоң мааниге ээ болуп келген. Алардын ар бир жасаган кыймылы көңүл чордондо болуп, аларга коюлган талаптар да катуу болгон. Келиндин баскан-турганы, кыймыл-аракети анын тарбиясынан кабар берип турган. Бул салт бүгүнкү күндө да маанисин жоготпой муундан-муунга өтүп келе жатат.

Тарых илимдеринин кандидаты, этнограф Динара Молдокулова келиндерге тиешелүү илгертен келе жаткан эрежелерди тизмектеп, алардын себептерин айтып берди.

Келин кайната, кайненесинин, ошондой эле жолдошунун улгайган туугандарынын жолун кесип өтпөшү керек. Бул ал адамдарга болгон сый, ийменүү. Эгерде кары адамдарды көзгө илбей, жолун кесип өтүп кетсе, алардан «жолуң байлангыр» деген каргыш уккан.

Келин кайнатасына эч качан артын, далын салбашы керек. Бул ага карата болгон сыйдын бир түрү деп саналып келген. Андан алысыраак отурса да, ал тарапка карап бурулган эмес, үйдөн чыгып бара жаткан учурда да аркасы менен кетенчиктеп чыкчу.

Кайнатасына, кайын журтунун улгайган эркек адамдарына тик карап сүйлөөгө болбойт. Бул келиндин аларга болгон сый-урматынан, абийиринен кабар берет. Көзүн карап сүйлөгөн келиндер тикчиңдеген, тартиби жок кыз катары эсептелген.

Келин кайын журтунун үйүнө барганда төр жакка отурбайт. Кайнатасы тирүү турганда төрдү баспайт.

Кайын журтунун, кайната, кайнененин көзүнчө катуу күлүүгө болбойт. Бул анын ыйманынан кабар берет.

Келин кары кишинин, кайын журтунун жана өзүнүн ата-энесинин көзүнчө баласын эмизбейт. Колдон келишинче өзүнчө бөлмөгө кирип баланын курсагын тойгузат. Бул келиндин ыйманынан кабар берет.

Келин кайнатасы отурган орунга отурбайт, кийимин тебелебейт, аттабайт, кийбейт. Мунун себеби аларга болгон сый, экинчиден кыргыздарда келин кайнатасынын төшөгүн тебелесе анын кусуру же каары уруп, келин ооруп калат деген ишеним болгон.

Тамак салынган идишти сол кол менен сунууга жана түртүп берүүгө болбойт. Чай куюлган чыныны, тамак салынган идишти оң кол менен сунат. Чыныны сол кол менен берип же түртүп берүү сыйлабастык болуп калат. Аны алар да оң колу менен алуусу кажет.

Сынык, кетик чыныга чай куюп берүүгө болбойт. Бул биринчиден келген конокту сыйлабастыкка жатат. Кетик идишке тамак, чай ичкен адамдын ырысы кем болуп калат деген түшүнүк болгон.

Келин казанды көмкөрүп койбошу керек. Айрым маалыматтар боюнча казан көмкөрүлүп турганда бетине ырыскы түшпөй, ырыскысы кем болуп калат деп айтылып жүрөт.

Кир идишти түнгө калтырбайт. Кир идишти түн ичинде калтырса шайтан аралайт деп айтылат.

Үйгө келген коноктор менен босогодо туруп учурашпайт, коштошпойт. Босогону душман киши басат деп коюшат.

«Sputnik-Кыргызстан», 25.01.2016-ж., © Sputnik / Табылды Кадырбеков