#KNNV uitgeverij

[jurjenkvanderhoek]

VOGELSPOTTEN MET KUNSTENAAR ERIK VAN OMMEN

In het boek "De wereld is mijn atelier" ga ik op reis met kunstenaar Erik van Ommen. Hij is mijn reisleider, hij trekt voor mij de wereld in om dieren van divers pluimage in verschillende technieken op papier en linnen vast te leggen. Zodat ik er daarna van kan genieten. Van al die pracht en praal van Moeder Natuur. Het kijkt als amateur vogelaar vooral naar de gevederde vrienden, maar schuwt ook niet om Afrikaanse viervoeters of een ijsbeer langs de Noordpool te portretteren. Maar het boek is vooral een vogelgids, en voor mij een handboek op een virtuele reis. Met het boek opengeslagen voor mij op tafel maak ik namelijk een papieren trip en kan ik de beschreven dieren determineren en de afgebeelde vogels onderscheiden.

Van Ommen heeft deze daadwerkelijk opgezocht en vastgelegd, want de wereld is zijn werkruimte. Zo hoef ik in principe de deur niet uit om de verre reis te maken. De kunstenaar heeft voor mij gekeken en met een fotografische manier van werken opgetekend. Met vaste hand schets hij de beweeglijke vogels, terwijl op zijn olieverven iedere veer in de compositie is gefixeerd. Daardoor lijkt de vogel zo van het papier weg te kunnen vliegen. In andere technieken is het resultaat meer speels, hoewel Van Ommen de werkelijkheid nooit uit het oog verliest.

Niet voor niets is het boek uitgebracht bij KNNV Uitgeverij. De uitgever van informatieve en inspirerende boeken over onder meer natuur en duurzaamheid. De uitgeverij geeft waardevolle kennis door aan een breed publiek en draagt zo bij aan de bescherming van de Nederlandse natuur en aan het plezier dat je eraan beleeft. Hoewel Van Ommen zich niet enkel richt op de binnenlandse leefomgeving, maar ook zijn blik richt ver over onze grenzen.

Met hem ga ik op safari en ontdek dieren waarvan ik het bestaan eerder niet wist. Niet alleen komen olifanten, neushoorns en gemsbokken naar de drinkplaats, ook secretarisvogels en kroonkraanvogels vliegen over, staren geelsnaveltokken en krokodillen me grimmig aan. Ik schouw in gedachten zebra's, buffels, wrattenzwijnen en een nijlpaard. Niet allemaal op hetzelfde moment op dezelfde plek, maar al bladerend gaandeweg door het boek. Door de gedetailleerde beschrijvingen is het alsof ik lijfelijk aanwezig ben, de geuren ruik, de geluiden hoor.

Wanneer ik ooit de Zambezi met een kano zal bevaren herken ik de dieren langs de oevers en de vogels in de lucht, omdat ik ze eerder zag op mijn trip thuis met gids Erik van Ommen. Ik ontdek de driekleurige glansspreeuw en de ornaathoningzuiger, herken het mannetje van de paradijsvliegenvanger aan zijn verlengde middelste staartveren en vergaap me aan de prachtige kleuren van de vorkstaartscharrelaar. Het is een vogelparadijs waar de kunstenaar mij mee naar toeneemt. In diverse technieken legt hij de levendige natuurlijke schoonheid vast.

Eigenlijk is het daarmee ook een document, want helaas zullen vooral vele van de door hem vastgelegde vogels er over een aantal jaren niet meer zijn. Door de door de mens over zichzelf afgeroepen klimaatverandering en opwarming van de aarde zullen populaties minderen en uiteindelijk uitsterven. Zo eindigt althans het boek, wanneer Van Ommen afscheid neemt van poolijs en ijsbeer. Maar eerder in het boek is het zover nog niet en kan ik me voorstellen hoe Adam zich in het paradijs voelde toen hij iedere vogel een eigen naam mocht geven.

Wat een diversiteit aan schoonheid, waar ik hier met mussen, mezen en vinken in eigen tuin geen weet van had. Ik was al blij met de overvliegende Vlaamse gaai en een kort bezoek van de bonte specht. Van Ommen bleef op een kwaad moment ook thuis om zijn tuinpopulatie noodgedwongen vast te leggen. Het coronavirus hield hem in eigen land. Maar daar valt ook genoeg te beleven getuige zijn waarnemingen. Het houdt hem dichtbij huis. Eigen tuin, de regio niet ver van huis, de streken in de omgeving. Bos en veld die ik op zondagse ommetjes ook weleens doorkruis. De vogels komen mij bekend voor, zelf spot ik ze ook bij tijd en wijle of merk ze op wanneer deze overvliegen. Echter door de registratie van Erik van Ommen ga ik beter kijken naar wat er zoal vliegt, trippelt en hipt. Want dat is ook een taak van de kunstenaar, de beschouwer beter te laten kijken. Oplettend de wereld in turen, anders leren kijken.

Hij is geen vogelschilder, geen vogelaar of wetenschapper schrijft Van Ommen over zichzelf in het boek. De bioloog vergaart informatie door te observeren en te noteren, de kunstenaar verzamelt ideeën door te kijken. Wat hem boeit legt hij vast in een schetsboek. “Daarna komt het aan op creativiteit, doorzettingsvermogen en soms een ingeving.” Hij maakt geen foto’s om later na te tekenen, zijn ervaring is dat je dan slechter kijkt en minder goed het geziene onthoudt.

Hij uit zich in verschillende technieken, waarvan hij de werkwijze in het boek en aan de hand van korte films uit de doeken doet. Deze video’s zijn door een afgedrukte QR-code in te scannen af te spelen. Dus heeft het boek naast gids te zijn en handleiding om vogels te herkennen nog een functie, namelijk een educatief karakter in technieken om op kunstzinnige manier de wereld vast te leggen. “Vanwege de tijdsdruk en het feit dat vogels beweeglijk zijn, gebruik ik geen potlood, dat duurt te lang, maar penseel en zwarte aquarelverf”, beschrijft hij zijn aanpak en plein air. “Daarmee zet ik in een paar streken een vogel op papier, dat is dus het werk niet. De meeste tijd gaat op aan kijken, concentreren en wachten op een boeiende pose. Wat ik noteer zijn slechts vlekken en lijnen die een suggestie van een vogel weergeven.”

Van die schetsen in potlood en met inkt zijn, naast de uitgewerkte resultaten in waterverf en met olie- of acrylverf, gesneden in hout of geëtst op koper, veel voorbeelden in het boek afgedrukt. Zo krijg ik inzage in de opzet en het ontstaan van de schilderingen en de grafiek. Een kijkje in de keuken zo gezegd, een blik in het atelier.

Erik van Ommen heeft een gedegen klassieke opleiding, hoewel hij op de kunstacademie geen vogels schilderde maar portret, model en stilleven. Dit heeft een basis gelegd, een voedingsbodem om zijn oeuvre op te laten groeien en bloeien. “Ik stak veel op over het gebruik van lijnen, vlakken, kleuren en het maken van een compositie. Ik leerde er tekenen, schilderen en etsen en ervoer het als een inspirerende tijd die mijn behoefte om nieuwe dingen te onderzoeken stimuleerde.”

In het verwerken van zijn inspiraties onderzoekt Van Ommen andersoortige technieken dan het tekenen en schilderen. Hij legt de natuur vast in grafische technieken als het etsen en de houtdruk. Maar bijvoorbeeld ook in de Japanse sumi-e techniek, het schilderen met inkt. Dat is een meditatieve bezigheid – voordat er ook maar een streek op het rijstpapier staat moet de afbeelding in zijn hoofd gevormd zijn.

Net als de trek de vogels op de wind welhaast rond de wereld voeren, zo brengt de liefde voor de gevederde en gevleugelde dieren Erik van Ommen over de aardbol. Voor het boek trok hij door verschillende landen op het Afrikaanse continent en langs kusten en over eilanden in Europa. Hij is wadwachter op Richel en cursusleider in Helgoland. Hij doet een vogelrondreis over IJsland en is artist in residence op Spitsbergen. En overal merkt hij het gedrag op en legt de vogel in de eigen habitat vast.

Hij is geen indringer, want oogt van een afstand door zijn kijker het natuurlijke schouwspel. Zijn zuivere blik voor de schoonheid maakt dat het werk indringend aanvoelt. Het boek is een must voor de vogelaar, de vogelspotter en de natuurliefhebber, maar zeker ook voor alle anderen die ieder jaar meedoen aan de nationale vogeltelling, gewoon genieten van vogels gelokt door de winterse voedertafel. Feitelijk is het boek voor iedereen die op ontdekkingsreis in de vogelwereld wil gaan.

De wereld is mijn atelier. Erik van Ommen, kunstenaar op reis. KNNV Uitgeverij, 2022.

[brilmans]

Diersporen in de sneeuw

Wilde dieren kijken

Wie wilde dieren wil zien, heeft doorgaans een probleem: wilde dieren laten zich namelijk niet graag zien. Die houden zich liever schuil. Dat vinden ze veiliger. Voor wilde dieren moet je dus echt je best doen. Zomaar even wandelen door polder of bos is meestal niet genoeg. Vandaar dat een gemiddelde wandeltocht je geen zak verteld over welke beesten er in een bepaald gebied leven. Als ik wilde dieren wil zien ga ik dus ook niet wandelen. Dat is zinloos. Als ik wil weten welke dieren er in een gebied zitten wel: dan ga ik op zoek naar sporen.  

Diersporen in de sneeuw

Zo goed als dieren zijn in zich verschuilen, zo slecht zijn ze in het uitwissen van hun sporen. Wat dat betreft maken ze er een potje van: uitwerpselen, etensresten, knaagsporen, nesten, holen, haren, veren en als de ondergrond het toelaat pootafdrukken worden terloops achtergelaten. Voor wie er oog voor heeft, valt er altijd wel een spoor te vinden. De ene keer iets makkelijker dan de andere.

Wanneer Chione een deken van vers sneeuw over het land heeft getrokken is het buitengewoon eenvoudig, zo heb ik tijdens mijn vakantie in het Zwitserland proef ondervonden, om diersporen te vinden. Een vers pak sneeuw geeft nagenoeg alle bewegingen over het land prijs. Elke stap wordt nauwkeurig vastgelegd. Een wandeling door de sneeuw geeft dan ook een prima beeld van welke wilde dieren er in een gebied voorkomen. Tenminste wanneer je in staat bent de sporen te ontcijferen. En dat is met een van de vele determinatiekaarten best te doen.

Praktijkverslag

Zelf heb ik tijdens mijn wandeltochten door het besneeuwde bergland van Unterengadin behoorlijk wat dieren kunnen betrappen op hun aanwezigheid.  gewoon door sporen te analyseren. Soms was de pootafdruk voldoende voor een determinatie, soms moest de herkomst aan de hand van het looppatroon bepalen en soms waren het de uitwerpselen die mij vertelde met welke soort ik van doen had. Een buitengewoon leerzaam bezigheid en ontzettend leuk. Bijna net zo leuk als wilde dieren kijken.

Herten

Sporen van ree, edelhert en gems zijn in een dun laagje sneeuw prima van elkaar te onderscheiden. In diepe sneeuw is dat lastiger omdat ze daar diep in wegzakken waardoor de afdruk niet te zien is. Aan de positie van de stappen en het formaat kun je vaak toch opmaken welke het was. Tijdens mijn wandeling heb ik met zekerheid sporen van edelherten en reeën gezien: pootafdrukken, uitwerpselen en vraatsporen.

Deze sporen van edelhert en ree kruisen elkaar.

Uitwerpselen van een ree. ook die van het edelhert heb ik gevonden die zijn hetzelfde maar dan een stuk groter.

Een stuk grasland sneeuwvrij gemaakt door herten.

Hazen

De sporen van de haas zijn goed herkenbaar: eerst twee kleine losse stappen achter elkaar dan twee grote naast elkaar. De haas springt met zijn achterpoten voorbij zijn voorpoten. Zo kun je prima zien welke kant de haas op ging. 

Het verschil bepalen tussen de sporen van haas en konijn is lastig maar mogelijk. Het verschil tussen Europese haas en de sneeuwhaas niet te doen. Aangezien beide hazen voorkomen in de Alpen laat ik in het midden van welke haas.

Een haas op zijn gemak. De twee kleine afdrukken van de voorpoten staan dicht bij elkaar.

Een haas met meer haast.  De twee kleine afdrukken van de voorpoten staan verder uit elkaar.

Eekhoorn

Sporen van een eekhoorn die uit een boom de diepe sneeuw in is gesprongen op weg naar een volgende boom. De afdrukken van de voorpoten zijn op de foto niet zichtbaar die staan normaal achter de achterpoten en vormen zo samen een soort driehoek.

De vos

Naast haas, ree en edelhert, waren de sporen van de vos het meest algemeen daar ik de Alpen van Unterengadin. En boven in de bergen, waar geen hond kwam, waren ze ook probleemloos te onderscheiden van hondensporen.

Pootafdrukken van een vos.

uitwerpsel van een vos op een bessendieet.

Das

Hoewel de sporen van de das die, zo heb ik geleerd, geen winterslaap houdt niet heel duidelijk zijn. Verraadt het looppatroon zijn spoor. De losse afdruk en de op elkaar geplaatste afdrukken.

Een onbepaald hoen

Bijna boven aan de berg trof ik een vreemd spoor dat zeker vijftig meter door de sneeuw liep. Ik kon er in eerste instantie niets van maken totdat ergens op een klein heuveltje perfecte afdrukken de dader aan het licht bracht. Tenminste zo goed als. Voor een exacte determinatie had ik een meetlat nodig en die had ik niet bij de hand. Voor de zekerheid houd ik het daarom maar op hoen, maar korhoen, sneeuwhoen lijken na een minder nauwkeurige meting het meest in de buurt komen.

Muis

De pootafdrukken van een muizen, onverschillig welke, zijn klein. Heel klein. Ik ging er dus ook niet van uit dat ik een muis op zijn aanwezigheid zou kunnen betrappen. Toch lukte dat. Meerdere keren trof ik en een pootafdruk van een groot beest een verzameling muizenkeutels aan. Bij nader onderzoek bleek er dan een opening van een graafgang in het spoor te zitten. Een graafgang die dus net onder de sneeuw liep. Dit soort gangen zijn kenmerkend voor de veldmuis, maar omdat ik niet weet hoe de andere muizen daar zich gedragen, houd ik het veiligheidshalve maar op muis.

Nu thuis

Na een aantal wandeling door de sneeuw heb ik een aardig idee gekregen van wat er hier in Unterengadin zoal in het landschap rondloopt. Het zou leuk zijn als ik deze winter de kans krijg dat ook voor het buitengebied thuis te bepalen. Nu maar hopen dat Chione mij een beetje goed gezind is. Zo niet dan heb ik een plan B.

Bronnen

Determinatiekaart

Determinatiekaart

Vogelsporen, Tirion (ISBN 90-5210-196-5)

Veldgids Diersporen, KNNV uitgeverij (ISBN 90-5011-114-9)

Diersporengids, Tirion (ISBN 90-5210-222-8)

[jurjenkvanderhoek]

HET NEUSJE VAN DE ZALM STINKT ALS EEN BUNZING

Van beren wordt gedacht dat zij één van de beste ruikers op aarde zijn. En de wolf is een kampioen onder de ruikers. Zijn reukvermogen is wel duizend keer sterker dan dat van de mens. Wist je dat spreeuwen geschikt nestmateriaal kunnen herkennen aan de geur? En dat de duif zijn neus gebruikt als navigatiesysteem? Slangen hebben twee neusgaten, deze gebruiken ze enkel om door te ademen. Ruiken doen ze met behulp van hun tong. Het zijn  weetjes die Anneke Groen uit de natuur heeft gespeurd. Zij heeft het in leesbare tekst geschreven zonder er Jip-en-Janneketaal van te maken, dus ouderen zullen zich er ook in kunnen vinden. Met de tekeningen van Stef den Ridder is het Grote Neuzenboek afgemaakt tot prentenboek voor kinderen van 4 tot 12 jaar. Het stond in 2018 op de leeslijst van de Nederlandse Kinderjury. Het boek verscheen een jaar eerder bij KNNV Uitgeverij, maar is nog altijd actueel en uitstekend materiaal voor de biologieles.

Wist je dat elke hondenneus net zo uniek is als onze vingerafdrukken? En dat de hond met een vochtige neus beter kan ruiken. Wist je dat de poes kopjes geeft om mij als zijn bezit te verklaren? Dat zelfs ratten en bijen als speurdieren worden ingezet. Geuren zijn belangrijk voor dieren. Ze kunnen er vooral mee communiceren. Om de geur te ruiken, te onderscheiden of er gevaar is, of er voedsel ligt, of dat het dier op verboden terrein loopt, is het zaak het verspreide aroma in de neus te krijgen. Meer dan de mens heeft het dier een goed ontwikkeld reukorgaan. Dat is in de meeste gevallen van levensbelang. De noodzaak om als mens door geuren te overleven is door de eeuwen uit ons systeem geëvolueerd. We ruiken nog wel of wat gekookt is lekker zal smaken en de geur van wijn doet de smaak eer aan. Maar wij maskeren onze lichaamsgeur met parfum en deodorant, terwijl de stank van zweet voor de meeste dieren juist aantrekkelijk is. Om een partner te vinden bijvoorbeeld of de plek in de rangorde te kennen.

Bij diverse diersoorten heeft de neus een verschillende functie. Is het reukorgaan ontwikkeld naar gelang het voor dat specifieke dier doelmatig en werkzaam is. Het Neuzenboek beschrijft dit alles haarfijn. Er staan weetjes en feitjes in die het kind en de volwassene anders laat kijken naar de dierenwereld om hen heen en verder weg. Het is een uiterst leerzaam boek, vooral ook door de tekeningen van Stef den Ridder. Er wordt wel geschreven dat een omhaal van woorden minder zegt dan een duidelijke tekening dat doet. In het geval van het Neuzenboek is dat zeker waar. In dit geval vult de tekst de illustraties aan, is door de tekeningen het geur- en ruikgedrag van de afgebeelde dieren zichtbaar. De dieren zijn gedetailleerd realistisch afgebeeld om meer dan uitleg aan de tekst alleen te geven. Den Ridder heeft zijn ogen goed de kost gegeven waar Groen haar oor te luisteren heeft gelegd zonder haar neus op te halen.

Het Neuzenboek is een boek over dieren waar de mensen veel van kunnen leren. Sowieso kunnen mensen van dieren leren. Dieren handelen naar wat hun instinct hen ingeeft, zij volgen de natuurdrift. Mensen kunnen daar een voorbeeld aan nemen. Dieren zijn geen beesten en doen alleen wat noodzakelijk is om te overleven. Mensen daarentegen… Het gedrag dat door de neus wordt bepaald is voor de mens herkenbaar. Hoewel de evolutie anders heeft bepaald en de geur voor de mens minder een noodzaak is, kunnen wij dagelijkse handelingen wel terug leiden naar wat het dier met en door de neus doet. Het is een hulpmiddel in het dagelijks dierenleven en kan door de mens aangewend worden waar zijn of haar reukorgaan tekort schiet.

Het Grote Neuzenboek is een leerboek om de natuur en de bewoners daarvan beter te begrijpen. Het opent de dierenwereld. Voor mij. Ik wist niet dat de mol in stereo kan ruiken. Dat het konikpaard en de huiskat water kunnen ruiken. Aan het ruiken is het verspreiden van geuren gerelateerd. Door geuren kunnen dieren speuren. Kunnen ze met soortgenoten communiceren. Aangeven dat ze willen paren. Hun territorium afbakenen. Maar ook kunnen ze in gevaar een geur afgeven die afschrikt. Op diverse manieren is dus de neus als een soortement van antenne in te zetten. Door geuren uit de omgeving op te vangen kunnen dieren overleven. Zowel gewervelde dieren als vogels en insecten, en vissen. Zelfs de zeenaaktslak onderzoekt met zijn tentakels geurdeeltjes in het water om te weten of er voedsel in de buurt is, of er een partner rondzwemt of juist een vijand.

Dat overleven is vooral gericht op het vinden van voedsel en op voortplanten. In die overlevingsdrang is het van belang dat vijanden uit de buurt worden gehouden. Deze kunnen alleen maar roet in het eten gooien bij de voedselvoorziening en in het zoeken naar een juiste partner om de soort in stand te houden. Ook kan een vijand jouw als voedsel zien wanneer je als dwergspitsmuis tegenover een adder komt te staan. Dus is het van belang als lager dier in de voedselketen de hogere vijand van meters afstand te kunnen ruiken. Een goede neus is dus belangrijk.

Om het Grote Neuzenboek te maken hebben Stef den Ridder en Anneke Groen hun neuzen gestoken in de dierenwereld. Ze hebben geroken en gespeurd naar geuren. Het was voor deze natuurvorsers een waar geurfestijn dat zeker niet aan hun neuzen voorbij is gegaan. Aan alle dieren zit een luchtje ontdekten ze, en onderzochten waar al die luchtjes voor worden gebruikt. En dat iedere geur een doel dient, hoe smaakvol of hoe smerig ook. Je moet er dan wel een neus voor hebben, anders krijg je het deksel op de neus en wordt je makkelijk bij de neus genomen. De mens heeft een minder goed ontwikkelt reukorgaan, maar kan nog wel geuren verspreiden of opvangen. Voor de mens is de neus niet meer zo belangrijk, maar geuren kunnen ook de mens nog wel steeds verleiden.

Omdat Stef en Anneke verder hebben gekeken dan hun neus lang is laten ze de lezer van hun boek met de neus in de boter vallen. Door al deze weetjes, ditjes en datjes op te schrijven en uit te tekenen drukken ze mij met de neus op de feiten. En zelfs in het boek lees en kijk ik niet alleen, gebruik ik niet alleen mijn ogen maar ook mijn neus. Er is een geurvoorbeeld van castoreum in het boek gedrukt. Met deze geur bakent de bever zijn territorium af. Het ruikt niet echt lekker kan ik je vertellen. Het lijkt op een combinatie van de geur van schoensmeerolie en een ziekenhuisgeur. Om over je nek te gaan, vooral wanneer je weet waar de bever dit geil aanmaakt: een klier bij de anus. Toch wordt dit vettige spul ingezet als verleidingsmiddel, het is grondstof voor dure parfums. Ook versterkt het de smaak van vanille-ijs. Ik wist het niet. Nu wel.

Stefs Grote Neuzenboek. Neuzen, ruiken en geuren in de dierenwereld. Tekeningen Stef den Ridder. Teksten Anneke Groen. KNNV Uitgeverij, 2017.

[jurjenkvanderhoek]

HOE ZIT DAT EIGENLIJK MET VOGELS EN DE LIEFDE?

Een volière vol zebravinken, een stel kuifparkieten, een bourkeparkiet en een enkele grasparkiet die is komen aanvliegen dus asiel zocht. Daarnaast een groot vogelhuis met kooi waarin een zwerm agaporniden, ook wel lovebirds genoemd. Omdat ze sociale trekjes, als genegenheid, hebben. Maar dat is een menselijke interpretatie. Want die dwergpapegaaien zijn helemaal niet zo liefhebbend, ze kunnen soortgenoten tot bloedens toe treiteren en andere vogels worden koelbloedig vermoord.

In mijn tuin zit ik regelmatig voor de kooien te kijken om de gedragingen van deze vogels in gevangenschap te beschouwen. Sneu en zielig, dat ze niet verder kunnen vliegen dan twee meter? Daar is iets van te zeggen, maar ze weten niet beter - zijn achter gaas geboren. Ze zullen buiten de kooi maar nauwelijks kunnen overleven.

Binnen heb ik nog een witte valkparkiet in een kooi, Flip geheten. Die heeft een naam, is minder onpersoonlijk dan de vogels buiten in de kooien. Hij wil niet anders, dan achter tralies de huiskamer inkijken. Heeft in de volière gezeten, maar had dezelfde gedragingen als binnen het geval was. Kwam niet verder dan zijn zitstok. En ik moest hem 's avonds in het nachthok zetten en 's morgens vangen om weer in de vliegkooi te plaatsen. Flip kon zelf het uitvlieggat niet vinden. In een kooi overleven met beperkte ruimte bevalt hem beter, zo schijnt. Hij heeft op zijn manier contact met ons. Waakt beter dan de hond dat doet.

Maar goed, die zebravinken. Hun acteren houd ik na het lezen van de uitgave "Vogels en de liefde" van Elvira Werkman nauwlettend in de gaten. Meermalen beschrijft zij onderzoeken in populaties van deze kleine vrolijke vogelsoort. Uit dat boekje, met illustraties van Stef den Ridder, blijkt dat niets dierlijks ons mensen vreemd is. Of draai het om: dieren zijn net mensen.

Wij denken op de hoogste trede van de ladder in het dierenrijk te staan als mens. Maar de meeste aspecten en karaktertrekken zien we terug op lagere treden en bij meerdere diersoorten. Alleen ons brein is een tikje uitgebreider en wij zouden een sterker ontwikkelde vindingrijkheid hebben. Wij zijn uitvinders, denkers, filosofen. Maar op het vlak van sociale verhoudingen, de emotie, verschillen we maar amper weinig met het dierenrijk. En zijn mensen net dieren.

Elvira Werkman schreef een meeslepend boekje vol wetenschappelijke waarnemingen bij vogels. Een diersoort die nogal wat treden lager staat dan ons mensen, denken wij. Maar ze vliegen hoger dan de luchtfietsers, blijkt. Het draait in het leesbare geschrift om de liefde bij deze hoogvliegers. Maar die emotie valt nu juist weer minder te ontdekken bij de gevederde vrienden. Althans de onderzoekers hebben het nog niet kunnen vinden. Aan de gedragingen kunnen we menselijke trekken hangen, maar ook na gedegen onderzoek is daarin weinig duidelijk nog.

Daarom schrijft Werkman meer over de toenadering van het andere geslacht en het voorspel op de daad. Hoe benaderen de elkaar en hebben ze voorkeur. Is het liefde op het eerste gezicht en is een relatie voor het leven. Elvira Werkman geeft antwoorden. Elke vogel heeft een eigen karakter en dus ook een wijze van toenadering zoeken. De voortplanting is niet slechts een noodzakelijk goed, maar wordt zeker ook bedreven uit wat wij noemen liefde. Vogels hebben nieuwsgierige manieren om bij elkaar in een goed blaadje te komen. Liefde kan een leven lang duren, maar er zijn ook vluchtige relaties. En overspel, maar niet met lustige gevoelens maar om de soort sterk te maken en overlevingskansen te geven.

Werkman bespreekt meerdere soorten vogels. Zo vliegen de heggenmus, de merel, de steenuil, ganzen, zwanen, eenden, ijsvogels en de ooievaar voorbij. De balts van de korhoen en de kraanvogel. De zilverreiger en de pimpelmees trekken hun beste veren aan en zingen een mooi lied. Alles is gericht op verleiden. De mannen die vechten tot de dood erop volgt, want de puntige ooievaarssnavel dwars door je hart dat vertel je niet na. Werkman beschrijft een keur aan gedragingen in haar boek. Haalt daarbij onderzoeken van vogelaars, ornithologen en biologen aan. Want ze is niet over één nacht ijs gegaan, getuige haar literatuurlijst. Ze laat een merelman aan het woord, de steenuilenman en de tureluuronderzoeker vertellen hun bevindingen.

Vogels zijn net mensen. Er komen homohuwelijken voorbij en adoptieouders. Er is veelwijverij en er zijn harems. Monogamie en polygamie. Vaders die vrouw en kinderen in de steek laten, het doen met de buren en echtscheidingen veroorzaken. Echter “we kunnen het gedrag bestuderen, maar wat er zich daadwerkelijk in het hart van een vogel roert, dat is iets waarnaar we slechts kunnen gissen”.

Meermalen komen de zebravinken voorbij, omdat deze kleine vogels hun gedragingen maar al te graag laten onderzoeken. Ik ben fan. En met Jac.P. Thijsse stem ik in: "Wij mogen wel zeggen dat wij een groot deel van de vreugde van ons bestaan te danken hebben aan de vogels en indien wij hen moesten missen, dan zouden de zee en de bosschen, de avondschemering en de morgenstond, de wisseling der jaargetijden ons lang niet zoo schoon toeschijnen als thans."

Boek “Vogels en de liefde”. Tekst Elvira Werkman, tekeningen Stef den Ridder. KNNV Uitgeverij, 3e druk 2019.

[jurjenkvanderhoek]

GELUKSKLAVERS ONTDEKKEN IN HET GRAS

Een paradijs tussen beton. Natuurgeluk in de nieuwbouw. Waar huizen als onkruid groeien en de mens oprukt, probeert de natuur er het beste van te maken. In het nieuwe boek van Elvira Werkman, Geluksklavers,  beschouwt zij die natuur in de stad en waan ik me in de Hof van Eden tussen de straatstenen. Aan de hand van deze schrijver en natuurmens wordt ik door flora en fauna geleid waar ik de naam niet van wist laat staan het bestaan ervan kon weten. Zij laat mij de rust die het veld uitademt ervaren. In haar tekst ga ik mee op in de bloemenzee en laat ook mijn gedachten mijlenver afdwalen wanneer ik in gedachten de kikkers hoor kwaken en de veldleeuwerik jubelen.

Tussen de zakelijke behuizing van haar  nieuwbouwwijk ligt een groenstrook met water en aanplant die z'n weerga niet kent. Op de grens van stad en buitengebied voltrekken zich kleine wonderen tussen rietpluimen en graszoden. Aan de rand van de wijk vervagen grenzen, een verademing om te dwalen vindt ze. En ook de tuin voor en achter de woning van Werkman zelf is door haar tot een eldorado gekweekt. Tenminste deze sfeer geven de zwierige tekst en kleurige platen in het boek.

Elvira Werkman is journalist en fotograaf met een grote interesse en liefde voor de natuur. De foto’s bij de tekst in het boek geven een extra dimensie aan de pracht en de praal van die natuur om haar heen. Het boek is er rijk mee geïllustreerd. Door de manier van schrijven, in een losse vrolijke stijl, word ik meteen al op de eerste bladzij het verhaal in getrokken. Figuurlijk duwt ze me de struiken in en fluistert: Kijk dan, hoor de krekel, bekijk de rupsen, zie hoe mooi het hier is. Het is een plezierige tekst die me door tuin en weiland, langs sloot en plas, in struik en gras begeleid naar het kleine geluk. En de bomen krijgen menselijk trekjes waar de vogels net mensen lijken.

Het is niet alleen een geanimeerde tekst, ook heeft het een educatieve kant. Al de planten en dieren die in de natuur om.de hoek te zien zijn worden bij name genoemd. Wetenswaardigheden over flora en fauna zijn opgeschreven, het is een alleszins compleet handboek om mee in de binnenzak gestoken de natuur in te gaan.Ik leer mijn omgeving kennen. Ik kan de tussilago farfara, malva en valeriana officinales vinden langs  rietkragen en ontdek oxalis triangunalis naast het onverharde weggetje. Want Werkman schrijft het me gedetailleerd voor en ik kan het letterlijk lezen. Het lijkt een soort van ANWBgids, maar dan voor het gebied buiten de geëffende paden.

Maar de omgeving waar moeder Werkman en haar drie kinderen om het even waar  liever vertoeven lijkt wel wat al te uitgebreid. Wat er allemaal leeft op en rond het groen tussen woonwijk en buitengebied schijnt enigszins overdreven. Maar inderdaad denk ik, dat wanneer ik uitgestrekt in mijn tuin ga liggen, me verdiep in de vijver en luister naar de verschillende vogelgeluiden,  ik meer ontdek dan ik voor mogelijk heb gehouden. Daar ritselt een veldmuis, hoor de duif koeren, de kraai krast en de eekhoorn steekt schuw zijn kop om de boomstam.  Dat terrein beschrijvende zal ik ook een fantastische tekst krijgen, vermoed ik.

De kinderen Werkman zijn al even enthousiast, het vuur is al vroeg aangestoken. Zij beschouwen de omgeving, waar ander jong grut met de mobiele telefoon in de hand het verschil nooit zullen weten tussen hommel en bij. In de volkstuin graven ze in de modder, laten er groenten groeien en verwonderen zich over bospeen en sperziebonen. De kinderen merken voor hen vreemde zaken op en geven daar eigen benamingen aan. Prietpraat is de eerlijkheid zelve.

Het boek eindigt met een uitgebreid hoofdstuk over groen en gezondheid, Werkman breekt een lans voor het behoud van de natuur vooral in een wijk waar mensen liever een betegelde tuin hebben dan iedere week ongewenst groen te moeten schoffelen. Als ik het boek dicht doe, klaar ben  met lezen, weet ik in elk geval dat mijn tuin best een ongeordende jungle mag zijn. Want hoe meer groen des te minder fijnstof. En contact met groen werkt stressverlagend en verlengt mijn leven, het maakt gelukkig en gezond. Elvira opent op meerdere terreinen mijn ogen: “een tuin zonder vogels is als appeltaart zonder appel”. Ineens kijk ik anders naar ‘mijn’ groen. Opeens zie ik meer insecten zoemen en vogels kwinkeleren. Ik open nu mijn ogen onderweg en merk meer detail tussen het groen op. Ik zie klavertjesvier, geluksklavers, in het gras. Ook mijn tuin lijkt opeens een paradijs; dat ik dit nooit eerder gezien heb!

Boek “Geluksklavers”, natuurgeluk in de nieuwbouw door Elvira Werkman, tekst en fotografie. KNNV Uitgeverij, 2020.