#Waanders Uitgevers

[jurjenkvanderhoek]

DE WERKELIJKHEID VOLGENS ANTONIO LÓPEZ

“Schilderen, daar houd ik echt van. Maar tekenen is ook prachtig, niet iedereen kan dat. Iedereen kan schilderen, maar niet iedereen kan tekenen. In het tekenen vind ik een manier om te communiceren. De taal van tekenen is vloeiend en natuurlijk. Eenvoudig en simpel. Maar tegelijkertijd zo complex.” Dat het niet eenvoudig is om een goede tekening neer te zetten blijkt uit het werk van Antonio López. Wie nog in staat is om de tentoonstelling in het Drents Museum te bezoeken zal dit beamen. Nog tot en met 2 juni presenteert deze meester van het Spaanse realisme daar zijn werk. Wie de zaal binnengaat wordt gewaarschuwd in een donkere ruimte terecht te komen. Hier staan in gedimd tot oplichtend licht enkele van López beeldhouwwerken opgesteld. Houten en gipsen modellen waaruit blijkt dat de kunstenaar meer is dan schilder en tekenaar. In het licht van de zaal daarna vallen meteen de menshoge kinderkoppen op. Het is een overtuigende kennismaking met de kunstenaar.

Voor de catalogus bij de tentoonstelling is algemeen directeur Harry Tupan met Antonio López in gesprek. De kunstenaar is openhartig en spreekt gedetailleerd over de kunst in het algemeen en zijn kunst in het bijzonder, even nauwkeurig als dat hij zijn werk heeft opgezet. Precisie en nauwkeurigheid vormen het fundament van zijn werk, deze zijn voor López essentieel. “Ik heb twee grote liefdes gekend die mij veel hebben geleerd en enorm hebben beïnvloed”, laat hij weten. “Enerzijds de oude, anderzijds de moderne kunst.” In zijn studietijd ontdekte hij het surrealisme en leerde anders naar de wereld kijken. Hij leerde de wereld begrijpen. Zijn vroege werken hebben nog elementen die boven de werkelijkheid steken, maar allengs laat hij deze los en geeft enkel de werkelijkheid weer zoals hij deze ziet. Deze ervaring, die belevenis, wil hij met zijn werk aan de kijker overbrengen. Veel van zijn tijdgenoten waagden de stap naar abstractie, maar López is simpel gelukkig wanneer hij realistische kunst maakt. Het vastleggen van dingen waar hij blij van wordt. Een drang tot herkenbare schoonheid in een technisch uitstekende uitvoering.

Echter toch niet met een fotorealistische kijk, een fotografisch oog, hoewel hij wel de werkelijkheid rauw sensitief en schilderachtig wil laten zien. Hoewel de straten leeg zijn is het panorama vol van leven. Een ruimtelijke benadering van de werkelijkheid. In de stadsgezichten is elk detail opgenomen, maar de mens ontbreekt. Niet opzettelijk, door zijn langzame manier van werken concentreert hij zich op statische elementen. Bijna altijd zijn de straten leeg, maken de stadsschilderijen een verstilde indruk. Het zijn werelden waar de tijd stilstaat. In de stilte overheerst de opwinding van het zijn dat er was en weer komen gaat. Het moment dat alles een ogenblik pas op de plaats houdt, de siësta – het leven heeft de deur achter zich gesloten. “De wereld is een chaos en er is een wil in mij om daar structuur in aan te brengen. Ik probeer die structuur door te voeren in mijn werk, anders heb ik het gevoel dat ik ‘val’.”

Binnen de hedendaagse Spaanse schilderkunst bestaat er geen andere kunstenaar die de stad Madrid zo waarheidsgetrouw en gedetailleerd heeft verbeeld als Antonio López, stelt kunsthistoricus Albert Mercadé. Bewust van de stedelijke werkelijkheid, de geest van de stad, schildert hij zowel de betere als de slechtere buurten zonder dingen weg te poetsen. Hij heeft een fascinatie voor het mysterie van de weidse vergezichten, de opeengepakte atmosfeer, het compacte licht en de raadselachtige gevels. De mensen zelf afbeelden zou de waarneming van de stedelijke omgeving vertroebelen, alleen hun sporen zijn indirect zichtbaar. Vastgelegd op momenten van maximale rust, rond zonsopgang en zonsondergang om de straten te kunnen afbeelden in hun volle, mysterieuze glorie geeft het de gebouwen en wegen een wonderlijke lading. López zoekt bij voorkeur een hoge positie van welke plek hij als in vogelvlucht een overzicht over de te portretteren stad heeft. Op een dergelijke manier kan hij vanaf dat standpunt de werkelijkheid analyseren. Ontleedt hij het beeld, anatomiseert de tijd in die werkelijkheid. Want hij heeft een grote hoeveelheid tijd nodig om zijn tafereel te maken. In die tijd is hij op reis met het beeld. Het licht van de gaande dag verschuift de werkelijkheid, de realiteit is in beweging en dient telkens opnieuw een duiding te krijgen, verklaart te worden. López wil de werkelijkheid zichtbaar maken maar deze niet letterlijk weerspiegelen. Wat ik zie in de werken is niet het moment op die plek, het is de invulling die de kunstenaar aan de voorstelling heeft gegeven. Hij heeft het niet dood geschilderd, maar levend verbeeld.

Antonio López wil de werkelijkheid volledig ontleden en isoleren, vereenvoudigen en natuurlijk maken. Aldus kan hij de werkelijkheid op eenvoudige manier presenteren in zijn werk. Door alle ruis uit zijn kunst te bannen blijft als onderwerp de intieme dagelijkse werkelijkheid over. Uiteindelijk is hij tot een nieuwe beeldtaal voor de Spaanse realistische kunst gekomen. De verhaallijnen, versieringen en details zijn verdwenen en het door López gekozen thema is sober, direct en mysterieus weergegeven. Niet ontstaan uit een bovennatuurlijke benadering om de natuurlijke werkelijkheid te overstijgen. Daarentegen een sobere perfectie door steeds iets meer weg te laten. Hij is ervan overtuigd dat een schilderij nooit de volledige werkelijkheid, zoals hij deze wil overbrengen, kan vastleggen.

Toch denk ik in het Drents Museum en bij het bekijken van de catalogus een totale realiteit te zien. Vooral in de tekeningen zet de kunstenaar zo gedetailleerd de plaats delict op dat er geen werkelijkheid meer bij kan. De getekende, huiselijke inkijkjes van de kunstenaar zijn doorregen met nostalgie. Het mysterieuze karakter wordt niet veroorzaakt door de voorstelling zelf, maar door de manier waarop de kunstenaar die heeft geënsceneerd. De tekening lijkt de kunstenaar te hebben vervoerd naar een verre dimensie. Het interieur dat wel als met een fish-eye objectief wordt bekeken is een portret van de intimiteit van de schilder. Het is een best voorbeeld van de moderne Spaanse figuratie.

López komt in zijn afbeeldingen van een huiselijke omgeving tot de kern van het alledaagse. Door inkijk te geven in de meest intieme werkelijkheid van de mens, de eigen privéomgeving, opent hij deuren die normaal gesproken gesloten blijven. Hij maakt onder meer het toiletteren tot hoofdzaak, waar het in de kunst meestal bijzaak is. Hij kijkt niet voorbij aan de wasbak of de toiletpot, maar toont deze ongegeneerd in zijn werk. Het 'gewone' schilderen, waaraan wij voorbij kijken, dat er schijnbaar niet toe doet, decor is. Maar juist dat voor het voetlicht brengen, uit de coulissen in de hoofdrol. In de tentoonstelling confronteert López de bezoeker met een uiterst gedetailleerde inkijk in de essentie van zijn wezen. Met hem ben ik op reis door zijn eigen huis, krijg ik inzicht in zijn meest persoonlijke universum. In zijn werk worden saaie en schijnbaar onbelangrijke dingen verhoogd tot zaken van betekenis. De grote potloodtekeningen laten precies zien hoe zijn werkruimte erbij ligt. Daarbij nodigt een raambeslag uit om het venster te openen, zo werkelijk heeft de tekenaar zijn onderwerp op papier gezet.

López is geobsedeerd door het leven. Het natuurlijke leven, precies zoals het is. Het leven is voor hem constant in beweging, maar legt het vast in de duurvorm van de tegenwoordige tijd. Zonder abstracte blik is er geen waardevolle presentatie van de werkelijkheid mogelijk. Het is altijd een combinatie van het tastbare en wat is waargenomen. Objectief versus subjectief. Hoewel het interieur en het stadsgezicht opvallende onderwerpen zijn, richt hij zijn blik ook op het bloemstilleven en portretten. Met een even verfijnde manier van werken komen deze uit de verf op het doek. Zijn gevoel ligt besloten in de werken. López’ geest waart door zijn oeuvre. Door zijn scherpe blik en langs zijn vaardige hand kijk ik in een werkelijkheid waarin de schilder op reis is, altijd onderweg.

Antionio López, Meester van het Spaanse realisme. Tekstuele bijdragen Harry Tupan, Albert Mercadé, Floor van Heuvel, Violant Porcel en Toine Moerbeek. Uitgave bij tentoonstelling in Drents Museum. Waanders Uitgevers, 2024.

[germanpostwarmodern]

Up until his death in 1964 Gerrit Rietveld designed some 100 houses houses, a significant body of work that is characterized by consistent quality and testament to his deep interest in dwelling. Although the houses he designed range from humble holiday homes to luxurious villas there’s a distinct congruence between all of them and that is a very clear but never simple geometry. In 1991 Waanders Uitgevers published G.H. Rodijk‘s comprehensive study „De huizen van Rietveld“ covering 70 of Rietveld‘s houses from the early Schröderhuis to posthumously completed designs of the late 1960s. After a brief introduction to Rietveld and his houses the author focuses on the description and analysis of the individual designs which he presents in photos, plans and drawings. Building up on extensive archival research Rodijk reveals the continuities in Rietveld‘s approach to designing houses and also demonstrates how he arrived at respective solutions. Thanks to the drawings included one can follow the latter process both visually and through the author‘s descriptive texts that in addition include Rietveld‘s dialogues with clients. What’s fascinating about his houses is the fact that with a purposefully limited formal vocabulary he achieved a high degree of variety that tailored each design to a client‘s requirements while at the same time never replicating a previous solution. On the other hand Rietveld also went to great lengths to embed a house in its site to connect it with its surroundings and to position it for optimal natural lighting, a claim he was especially able to realize on expansive plots of lands.

Despite its age G.H. Rodijk’s book still is a valuable and particularly insightful source to Gerrit Rietveld’s houses that not only features well-known designs but unfolds the whole panorama of more than 40 years of continued work on dwellings.

[the-new-royalty-world-me]

Recensie : Amalia van Solms

Recensie : Amalia van Solms

Amalia van SolmsAmbitie met allureAuteur: Roos VerkleijUitgever : Waanders Uitgevers Met ‘Amalia. Ambitie met Allure’ worden de schijnwerpers op Amalia van Solms (1602-1675) gericht. Een vrouw die strategisch en vol ambitie haar rol op het (inter)nationale toneel opeist en het verloop van de geschiedenis van de Republiek en het Huis van Oranje blijvend beïnvloedt. Deze rijk geïllustreerde…

[garadinervi]

From: Carel Visser: grafiek / prints, Edited by Joost Bergman, Waanders Uitgevers, Zwolle, 2019

[oliwiamarzec-master]

Tschichold verdiept zich in de grondbeginselen van de nieuwste stroming die hij in zijn essay in "Typographische Mitteilungen" bestempeld als 'elementaire typografie'. Hij doelt daar mee op het feit dat de vernieuwers niet langer werken in keurige schikkingen van monotone tekstblokken en plaatjes, maar uitsluitend nog gebruik maken van de uitdrukkingskracht van typografische elementen zelf: de letter, het woord, het tekstblok en primaire vormen als lijnen, cirkels en vierkanten. De term 'Elementair' zal hij ongetwijfeld al vaker in DeStijl hebben gelezen op het slag van Richter's blad G

Brentjens, Y. (2020). Piet Zwart 1885 1977 Vormingenieur druk 1 vormgeving wordt niet gemaakt door individuen (First Edition). Gemeentemuseum Den Haag/Waanders Uitgevers.

[gorgeousforts]

Liu Ye, Book Painting No.14 (Rogier van der Weyden, Waanders Uitgevers, 2009), 2016.

[jurjenkvanderhoek]

OP BEDEVAART MET JAN MANKES NAAR HET VAN GOGHHUIS IN HOOGEVEEN

Een jarenlang onderzoek resulteert in een standaardwerk en een meer dan interessante tentoonstelling. Hoofdconservator Annemiek Rens dook in memorabilia, brieven en boeken om een onderbelichte periode in het leven van Vincent van Gogh nauwkeurig te kunnen beschrijven. Het Drents Museum daarop laat zien hoe een onderzoek beeld krijgt en levend kan worden. Tot en met 7 januari 2024 is in Assen de tentoonstelling 'Op reis met Vincent - Van Gogh in Drenthe' te zien. De publicatie met dezelfde titel is als catalogus en naslagwerk uiteraard langer door te bladeren, te bekijken en kan gelezen worden. Dat is het fijne van een onderzoek, een beschrijving of een catalogus: het houdt de herinnering vast wanneer het museum aan de volgende tentoonstelling toe is. Voor wie de tentoonstelling gemist heeft, het boek blijft. "Gelukkig hebben we de foto's nog"...

De periode dat Vincent van Gogh in Drenthe is en werkt krijgt weinig aandacht in de reguliere kunstboeken. Het is een vrijwel onbekend hoofdstuk in de kunstgeschiedenis. Het wordt weggezet als minder belangrijk in vergelijking met zijn Franse tijd en de Nederlandse periode in Den Haag en Nuenen. Toch weegt het verblijf in Hoogeveen en Nieuw Amsterdam-Veenoord zwaar in zijn ontwikkeling als kunstschilder. In Drenthe beseft hij wat hij wil met zijn leven. Daar in de Drentse grond ligt zijn oorsprong als schilder, daar is het zaad van zijn kunstenaarschap ontkiemt. De mannen en vrouwen op het land, zwaar aan de arbeid, wekken zijn interesse en vormen zijn inspiratie. Hij gebruikt ze op afstand als model, want figureren wil de plaatselijke bevolking niet voor die rare man. In deze provincie ligt de basis van de schilderstijl die Vincent niet bij leven, maar later wereldberoemd heeft gemaakt.

Vincent van Gogh is meer dan enthousiast over wat hij ziet wanneer hij in Hoogeveen uit de trein stapt. Door collega kunstenaars was hij op de schoonheid van deze provincie al attent gemaakt. Maar in dat moment zag hij het met eigen ogen. Hier was hij terug naar de natuur en zag hij de pure mens. Eigenlijk zal hij zich wel willen vestigen in Drenthe, omdat dit het mooiste is wat hem is overkomen schrijft hij in geuren en schetst hij in kleuren aan zijn broer. De omgeving tilt op van de inspirerende momenten en gelegenheden. Maar het klimaat zit Vincent tegen. Op 11 september 1883 komt hij aan, de nazomer is mooi maar de herfst is kil. Wanneer de winter invalt is het koud en loopt Vincent op 4 december in een zware storm vanuit Veenoord naar Hoogeveen om de volgende dag naar zijn ouders in Nuenen te reizen. Maar niet enkel de kou noopt hem zijn Drentse avontuur af te breken. Ook is hij eenzaam, voelt zich onbegrepen door de lokale bevolking en heeft geldzorgen.

In een onderzoek als deze stuit de onderzoeker op feitjes en wetenswaardigheden die anders verstoft in het archief blijven. Een schatkamer aan boeiende vindingen waarin je zoals de archeoloog op zoek in de piramide van Cheops de ene na de andere euforie beleeft. Zo’n aardige ontdekking is  bijvoorbeeld wanneer je leest dat Jan Mankes op huwelijksreis met zijn Annie Zernike in de voetsporen treedt van Vincent van Gogh door Drenthe. Als een soort van pelgrimstocht of bedevaart, want Jan was onder de indruk van het werk en levensverhaal van Vincent. Ook Mankes was op zoek naar een bepaalde bezieling in zijn werk en ook hij vond deze in de natuur en het leven op het land. In het oeuvre van Mankes is de invloed van Van Gogh terug te vinden. Rens noemt het opmerkelijk dat Mankes ervoor koos 30 jaar later de Drentse sporen van Van Gogh te volgen, omdat in de literatuur over de schilder de periode in deze provincie nauwelijks aan bod komt. Er was weinig over bekend, maar aan de hand van de in zijn tijd openbaar gemaakte brieven aan Theo was Mankes in staat een tocht uit te zetten.

Deze tocht doet hoofdconservator Annemiek Rens voor haar onderzoek en in haar boek nog eens dunnetjes over. Zij miste, tussen de talloze uitgaven die inmiddels over leven en werken van Vincent van Gogh zijn verschenen, een boek waarin vanuit een kunsthistorische en eigentijdse invalshoek naar de Drentse periode wordt gekeken. "Maar ook een studie waarin de betekenis van dit werk binnen het gehele oeuvre aan bod kwam. Een publicatie die als naslagwerk zou kunnen dienen binnen het internationale Van Gogh-discours, en tegelijkertijd interessant en leesbaar was voor een breder publiek."

Rens heeft gezorgd dat er nu zo'n standaardwerk voor mij opengeslagen op tafel ligt. Haar diepgaande en dus gedetailleerde onderzoek belicht de maanden waarin de schilder zichzelf opnieuw heeft uitgevonden. Drie maanden in afzondering van de kunstwereld hebben hem ruimte gegeven om na te denken over het kunstenaarschap. "Het landschap bood hem rust en inspiratie om te experimenteren met thema's en techniek. De periode legde een belangrijke basis in de zoektocht naar zijn lotsbestemming."

In Drenthe ging Van Gogh terug naar de natuur en naar het pure individu, want in de stad was de mens volgens hem te veel gericht op uiterlijk in plaats van op hun innerlijk. Hoewel hij in de stad gefascineerd was door de arbeiders in de fabrieken, hij tekende en schilderde hen op allerlei manieren, wilde hij terug naar de basis. De arbeiders op het land werden zijn modellen. Aan zijn broer Theo schreef hij voor zijn vertrek: 'Ik wou wel eens met de natuur alleen zijn - zonder stad.'

Het boek waarmee ik thuis op de bank in de voetsporen van Vincent kan treden schetst eerst de situatie van de provincie in de tijd dat Van Gogh daar rondzwierf. Het had twee gezichten. Het oude boerenbestaan, de woeste gronden en de pittoreske dorpjes tegenover een provincie die volop in ontwikkeling was. Een provincie die bij veel stadsmensen gevoelens van nostalgie opriep naar een wereld die in hoog tempo verdween. Maar ook een provincie waar kapitaalkrachtige verveners de wereld letterlijk op zijn kop zetten, waar grote infrastructurele werken tot stand werden gebracht en waar het boerenbedrijf zich steeds meer op de internationale markt richtte. "In die veranderende wereld zocht Van Gogh zijn eigen weg."

Daarna graaft Annemiek Rens zich diep in het Drentse avontuur van Vincent en ga ik met haar als gids op reis door het Drenthe van Van Gogh. Naast de informatie teksten is er naarstig gezocht naar afbeeldingen van werken die de schilder in de provincie heeft gemaakt. Het meeste daarvan is achterhaald, maar er blijven gaten vallen. Vincent schreef aan broer Theo wel over werk dat hij wilde maken, maar dat niet is terug te vinden. Het boek geeft een overzicht van wat er bekend is en welke omzwervingen deze werken hebben gemaakt om uiteindelijk daar te komen waar ze nu zijn. Het Drents Museum heeft vele daarvan in bruikleen genomen om te kunnen tonen in de tentoonstelling. Net als de publicatie geeft het museum een bijzonder historisch beeld van Drenthe rond 1883. Een interessante ondergrond om vervolgens het pad dat Van Gogh er is gegaan te volgen. Het boek zal als reisgids kunnen dienen voor de eens door Jan Mankes afgelegde bedevaart. Een pelgrimage naar Logement Albertus Hartsuiker, nu in Hoogeveen bekend als het Van Goghhuis. In dat pand heeft Vincent tijdens zijn verblijf in Drenthe een slaapplek op zolder gehad, voor een gulden per nacht. Een plaquette in de voorgevel maakt dit duidelijk.

Op reis met Vincent – Van Gogh in Drenthe. Tekst en eindredactie Annemiek Rens. Met een bijdrage van Mark Goslinga en Jan van Zijverden. Catalogus bij tentoonstelling in Drents Museum van 11 september 2023 tot en met 7 januari 2024.. Uitgave Waanders Uitgevers, 2023.

[jurjenkvanderhoek]

MET IGNACE SCHRETLEN OP PAD OVER DE KRUISWEG NAAR HET LIJDEN

Misschien schept afstand een objectief oordeel. Niet deelnemer zijn om een mening te geven. Of verwordt je dan tot de supporter van het voetbalspel. De beste stuurman aan de wal. Ben je te heftig bevooroordeeld wanneer je juist niet in het team speelt. Als de groep je heeft buiten gesloten of jij zelf de deur hebt dicht gedaan. Hoe dan ook schrijver, kunstenaar en huisarts Ignace Schretlen was katholiek en beleed dat streng als kind. Alles werd aangenomen als zoete koek. Maar door het leven getekend distantieert hij zich van dat geloof. Niet dat hij geen besef heeft dat er meer is tussen hemel en aarde, dat na lijden en dood er geen einde is. Maar de manier waarop de kerk dat uitstraalt is minder zijn gedachte. Hij staat langs de kant en is wellicht daarom gerechtigd een boek als "Lijden" te schrijven. Minder gekleurd door een geloven of een religie, maar gestoeld op kennis en wetenschap.

Wie is die man die op onderzoek gaat naar hoe en wat. Een ontdekkingsreis aanvangt naar de eigentijdse visies op de kruisweg en het laatste avondmaal. “Voor het conservatorium had ik onvoldoende talent”, stelt Schretlen zichzelf voor, “de kunstacademie en studie Nederlandse taal- en letterkunde boden volgens mijn ouders geen toekomstperspectief. Het werd uiteindelijk geneeskunde, gevolgd door filosofie. Mijn werk als huisarts, publicist en kunstenaar heb ik nooit los van elkaar gezien. Vanuit drie kanten krijg je zicht op de condition humaine (het lot van het mensdom), waarin lijden centraal staat.”

Die verschillende standpunten zijn de pijlers waarop het geschrift ‘Lijden’ rust. Het geeft een goed fundament om de heiliging van deze gebeurtenissen uit de kruisweg betekenis te geven. De passie van Schretlen voor het lijdensverhaal van Jezus heeft een familiair trekje. Een bekende kruisweg circuleert in de familie, moeder ervoer de staties als afschrikwekkend. Maar voor de jonge Ignace waren de platen zo indrukwekkend dat hij nu voor zijn boek eerstens op zoek gaat naar de wortels van het lijdensverhaal. Om dat verleden dan te kunnen plaatsen in het heden.

In mijn reis door het boek 'Lijden' leidt Schretlen mij eerst over de weg van het lijden. Langs de geschiedenis van de kruisweg. Doet hij onderzoek naar het laatste avondmaal als pleisterplaats van de christelijke religie. Ontrafelt als een patholoog-anatoom het raadsel van het lijden. Het mysterie rond de dood. Daarbij is de kunst een middel om de emotie te stroomlijnen, onder controle te krijgen. Daarin kan de kunstenaar zijn eigen gevoel kwijt. En kan ik mijn gevoel ernaast leggen of er tegenaan laten leunen. De afbeelding kan wreed zijn, niets ontziend en alle details tonen van een menselijke realiteit. Maar het kan ook, zonder de werkelijkheid uit te beelden, mij pakken in mijn diepste zijn. Kunst hoeft niet voor te kauwen of uitleg te geven, juist zonder veel te zeggen heeft het een groot verhaal. Het moet op het gevoel werken en hoeft niet oogstrelend te zijn. In gelaagdheid spreekt het boekdelen. Daar waar de leegte getoond wordt raakt het aan de bodem van de put.

De kruisweg, dat is een lijdensweg ofwel een martelgang. Het appelleert aan het bloederige pad waarover Jezus door Jeruzalem liep naar Golgotha, de plaats waar hij werd gekruisigd. De kruisweg, want hij droeg zijn eigen kruis dat steeds zwaarder woog op zijn schouders. Zo gaat ieder wel een kruisweg in zijn leven. En weegt het kruis zwaarder naarmate de lijdensweg langer en het einde schijnbaar uitzichtloos is. Het Bijbelse lijdensverhaal dient als maatstaf voor moderne martelgangen. Al snel wordt een grote prestatie die met bloed, zweet en tranen is volbracht als kruisweg aangeduid. Zo haalt Schretlen als voorbeeld aan de eerste, mislukte, poging van Maarten van der Weijden de elfstedentocht te zwemmen. Daar zat niet alleen een Spartaanse krachtmeting achter, een uitermate enorme sportprestatie, maar zeker ook het schuldgevoel dat hij wel was genezen van leukemie terwijl andere kankerpatiënten hun ziekte met de dood moesten bekopen. Hij kan al te gemakkelijk als een moderne Jezus worden afgeschilderd die het kruis van al die patiënten op zich nam, maar het is eerder een boetedoening voor de schuld die hijzelf voelt maar onterecht is. Daarbij moest hij lijden, was de tocht een martelgang. En moest hij voortijdig stoppen met de euforie van het einde in zicht. Het werd een afgang voor hemzelf, maar de wereld lag aan zijn voeten.

De uitdaging die Maarten zichzelf oplegde is een modern lijdensverhaal. Om die omschrijving te duiden duikt Schretlen in de historie en verwoord de traditionele kruisweg. Dit is een beeldverhaal, een strip met 14 plaatjes - de staties, gebeurtenissen om bij stil te staan. Een uitleg in beeld om de ongeletterde kerkgangers het lijden te laten invoelen. Overigens was de taal die gebezigd werd het Latijn, en deze was ook niet bekend aan een ieder. Maar de kruisweg is niet voorbehouden aan het interieur van de kerk. Ook buiten in het veld treft men als wegkruis, een meditatieve plaats om even in te houden van de dagelijkse voortgang. Het kruis als symbool wordt op veel plekken en in diverse situaties gebruikt en misbruikt. Het christelijk vignet is een werelds beeldmerk geworden. Het lijden van Christus is misschien wel het meest tot de verbeelding sprekende verhaal in de Bijbel. Iedereen kan zich daar wel een voorstelling van maken, omdat lijden iets puur menselijks is. Dat lijden, die kruisweg, is een bron van inspiratie voor kunstenaars, schrijvers, dichters, componisten. Er is door de jaren een rijke schakering aan persoonlijke kruiswegen ontstaan. De 14 staties vormen een klankbord, bieden troost en perspectief en zijn voor velen een weg van hoop. Ignace Schretlen somt daarvan een aantal historische lijdenswegen en eigentijdse interpretaties op. Als huisarts gaat hij nader in op de kunst van het lijden, maar vooral als kunstenaar belicht hij het lijden in creatief perspectief.

Uiteindelijk gaat Schretlen zelf los in zijn beeldend duiden van het onderwerp in zijn boek. En lijkt dat boek een motief om zijn kunst gedrukt te krijgen. Hij is diepzinnig bezig met dat lijfelijk en geestelijk ondergaan van pijn. Een doodsangst die hij in zijn professie dagelijks beziet en voelt. De schreeuw om hulp, het krijsen van angst, de gil van ontzetting is uit het schilderij van Edward Munch gebruikt als beeldmerk voor de kruisweg die Schretlen vastlegt. In zijn werk verbeeldt hij de angst, de pijn, de dood. Vooral in die verbeelding, van pijn, raakt de kunstenaar het gevoel. De emotie zit in het abstracte zijn meer dan in de stripachtige tekening of de bewerkte foto. Wel weet Schretlen waar hij het in zijn kunst over heeft, het heeft grond van bestaansrecht. Want hij heeft vooraf een gedegen fundament gelegd door zijn anatomie van de geschiedenis van de kruisweg te duiden. De uitgave ‘Lijden’, eigentijdse visies op de kruisweg en het laatste avondmaal, is een boeiend en op diverse bladzijden aangrijpend verhaal.

Of zoals Ignace Schretlen het zelf in zijn nawoord zegt: “Ofschoon wij allemaal met lijden te maken krijgen en we dagelijks geconfronteerd worden met het lijden van anderen, keren we het onderwerp het liefst de rug toe. Wij willen niet dat ons goede humeur hierdoor wordt verstoord. Voor lijden is geen plek in een al te rooskleurig afgeschilderde belevingswereld. Lijden vraagt om aandacht – maar die geven wij liever aan dingen die leuker zijn. Zelfs in de spreekkamer van dokters rust op lijden vaak een taboe. Wie zich waagt aan dit boek, moet vooroordelen opzijzetten en weerstand overwinnen.”

Lijden. Eigentijdse visies op de kruisweg en het laatste avondmaal. Ignace Schretlen. Waanders uitgevers, 2023.

[jurjenkvanderhoek]

EEN LEVEN VOL KUNST, EEN LEVEN VOOR KUNST

Biograaf en vriend Johan Huizinga had al vrijwel meteen na de dood van Jan Veth een complete biografie van de kunstenaar geschreven. Dit boek vormde voor de schrijvers van de rijk geïllustreerde uitgave “Het oog van Jan Veth” een goede voedingsbodem. Deze uitgave is verschenen ter gelegenheid van de eerste grote overzichtstentoonstelling in het Dordrechts Museum rondom deze in Dordrecht geboren schilder en kunstcriticus. Huizinga stelde zijn levensbeschrijving op in de waan van zijn tijd. In de Nederlandse spelling van de jaren 20 van de vorige eeuw. En zijn kijk, kennis en vriendschap kleurde het taalgebruik. Maar door gebruik te maken van de brieven en andere geschriften, en de verhalen uit de eerste hand van Jan Veth zelf en van zijn vrouw Anna Dirks, ligt er een compleet naslagwerk om op voort te bouwen.

Bij de herdruk van Johan Huizinga’s standaardwerk heeft Anton van der Lem een lijvige toelichting gevoegd. Deze uitgave van Querido Facto geeft nog een meer compleet beeld op leven en werk van de bijzondere Jan Veth. De portrettist en criticus die als voortrekker en gangmaker gezien mag worden. Voortrekker in de zin van het leggen van emotie in sprekende portretten zonder de gelijkenis uit het oog te verliezen. Gangmaker is Veth als criticus van kunst en kunstenaars. Hoewel hij dus zelf kunstenaar was en zichzelf ook onder de eigen loep van kritiek legde. Altijd was er de vrees dat zijn werk niet goed genoeg zou zijn, terwijl het rondom zeer werd gewaardeerd. En nog.

Veth vond zelf dat hij een natuur vol tegenstrijdigheden had. “Dat is mijn zwakheid en mijn kracht (…) veelzijdigheid van sympathieën en het vermogen om in velerlei dingen op te gaan.” Die veelzijdigheid maakte in hem het vermogen los tot scherp observeren en maakte hem tot een centrale figuur in de kunstwereld van zijn tijd. Hij had er oog voor. Maar die veelzijdigheid leidde volgens achterkleindochter Fusien Bijl de Vroe ook tot een innerlijke strijd, veroorzaakt door disharmonie tussen het schrijven en het schilderen. “Als kunstenaar was zijn werk eerder traditioneel dan vernieuwend, maar als schrijver zette hij zich in voor de erkenning van nieuwe richtingen”, schrijft zij in haar inbreng aan ‘Het oog van Jan Veth’.

Het boek volgt leven en werken van Jan Veth nauwgezet. Diverse bijdragen van verschillende auteurs overlappen elkaar wel biografisch gezien vanuit van elkaar afwijkende standpunten. Het maakt de levensbeschrijving van deze kunstenaar meer dan compleet. Door de diverse kanten van de persoon in de teksten te belichten maken deze het boek uiterst lezenswaardig. De uitgave is geïllustreerd met een voorname keuze uit het grote oeuvre, voorbeelden van zijn kunnen in de kunst. Zijn kunst die, hoewel welhaast fotografisch werkelijk lijkt, nooit de stemming in het karakter van mens en landschap uit het oog verliest.

Niet alleen het boek van Johan Huizinga vormt fundament om in de nieuwe uitgave op voort te bouwen. Ook de brieven van Jan Veth aan zijn geliefde Anna Dirks is vruchtbare bodem. Dit brievenarchief, correspondentie met vrienden en collega’s en de hartstochtelijke briefwisseling tussen Jan en Anna, was voor Huizinga al aanleiding om een uitvoerige biografie op te stellen. De schilder is veel van huis, soms weken, zelfs maanden achtereen. Om reden dat hij zijn opdrachtgevers niet naar zijn atelier laat komen, maar ze thuis in hun eigen vertrouwde omgeving portretteert. Met zijn Anna houdt hij dagelijks contact via brieven waarin zij de gang van zaken thuis rapporteert en hij gedetailleerd de opzet en uitwerking van schilderijen beschrijft. Uiteraard zijn deze geschriften nu interessante documenten om het leven en de werkwijze van deze kunstenaar te achterhalen.

Zijn generatie wilde zich losmaken van oude waarden in de schilderkunst. Veth’s werk was echter eerder traditioneel dan vernieuwend. Als schrijver zette hij zich in voor de erkenning van nieuwe richtingen. De kunstenaar zelf wist niet welke richting hij als schilder wilde opgaan. Eerst koos hij naar de natuur te werken, in het landschap. Om in de voetsporen van de grote meesters van de Haagse School te treden. Maar later werd zijn professie toch het portret. Trefzeker maar stemmig wist hij de figuren op doek te zetten. In de opdrachten zocht hij een eigen van de gangbare ethiek afwijkende uitbeelding. Hij wilde niet werken volgens een vaste formule – varieerde daarom compositie, houding, formaat en wijze van uitvoering naar de aard van zijn model.

Jan Veth vond zelf dat schrijven over kunst een taak was die vooral hem toekwam, omdat alleen kunstenaars goed zouden kunnen oordelen over kunst. De combinatie van kritiek en praktijk was voor hem en zijn tijdgenoten een absolute vereiste. Zijn soms niet milde maar juist messcherpe kritieken werden in vele kranten en tijdschriften afgedrukt. Hij zette zich in voor een breed kunstbegrip voor de in zijn tijd hedendaagse kunst, maar streefde ook naar een herwaardering van de kunst uit het verleden. Hij schreef boeken, onder meer over Rembrandt – ‘niet bedoeld voor de koks maar voor de gasten’.

“Gedurende zijn hele leven heeft Jan Veth oog gehad voor het publieke belang van kunst, cultuur en erfgoed”, schrijft Annemiek Rens in het hoofdstuk Kunst voor de samenleving. “Met zijn enorme kennis van allerhande onderwerpen en zijn onafhankelijke positie als kunstcriticus, was hij in staat om zaken scherp te zien en met heldere oplossingen te komen.” Veth speelde een niet te onderschatten rol in de kunstwereld rond 1900. “Hij leerde zijn tijdgenoten om eigentijdse kunst te gaan waarderen en oude kunst te gaan hérwaarderen.”

Het oog van Jan Veth, schilder en criticus rond 1900. Diverse auteurs. Publicatie bij de tentoonstelling in het Dordrechts Museum. Uitgave Waanders Uitgevers in samenwerking met Dordrechts Museum, 2023.

Leven en werk van Jan Veth, Johan Huizinga. Toegelicht door Anton van der Lem. Uitgave Querido Facto, 2022.

[jurjenkvanderhoek]

DE TIJD STAAT STIL IN POMPEÏ

Het is zijn droom om als museumdirecteur topstukken van de rampzalig verdwenen Italiaanse steden Pompeï en Herculaneum naar het Drentse Assen te halen. De Romeinse steden uit de klassieke oudheid die jammerlijk onder lava en as ten onder gingen spreken heden ten dage en nu al enkele eeuwen tot de verbeelding. De tragedie die zich daar aan de voet van de Vesuvius in het jaar 79 na Chr. heeft afgespeeld is ongekend en staat in verhouding met de aardbevingen in Turkije en Syrië. In een enkele dag werd een hele regio nabij Napels van de aardbodem geveegd. Zo leek dat althans. De omgeving aan de voet van de vulkaan richting de zee werd bedolven door lavastromen en asregens na de allesverwoestende uitbarsting van de Vesuvius.

In 1974, bijna 1900 jaar later, bezoekt Harry Tupan de grote Pompeï-tentoonstelling in het Haags Gemeentemuseum. De dan 16 jarige knaap is erg onder de indruk van wat hij ziet en leest, en besluit om in een museum te gaan werken, later als hij groot is. Nu is hij algemeen directeur van het Drents Museum en haalt zelf een omvangrijke Pompeï-tentoonstelling binnen. Met daarbij een uitgebreide catalogus, de 12e in een serie Archeologie in dat museum. De uitgave "Sterven in schoonheid" vertelt over de wereld van Pompeï en Herculaneum. Steden waarvan de inwoners op 25 oktober 79 worden verrast door de vulkaan, die de dagen daarvoor zich al aankondigde met gerommel en met lichte bevingen. De mensen gingen er daarom vanuit dat er weer een aardbeving zat aan te komen, zoals 16 jaar daarvoor was gebeurd. Veel van de toen ingestorte huizen en gebouwen waren inmiddels gerestaureerd of was men nog doende met de wederopbouw van de stad. Maar dat de vulkaan op uitbarsten stond daar had men geen rekening mee gehouden. Het overviel hen en alles met hen.

Binnen een dag waren vrijwel alle bouwwerken, was de hele stad, waren die totale steden, aan het oog onttrokken. Alle leven binnen- en buitenshuis werd bedolven onder een dikke laag as en lava. Aan de in hoog tempo naar beneden razende stroom oververhit gesteente uit het binnenste van de aarde was geen ontkomen. Het slokte alles op wat het onderweg tegenkwam, totdat het werd gestuit door het water van de zee en stolde. Maar toen was al een hele beschaving bedolven en vernietigd. Want het is nauwelijks voor te stellen welk een drama zich heeft afgespeeld. Mensen werden levend gekookt, gezandstraald door de gloeiend hete aswolk en levend ontvleesd. Van het verloop van de ramp en de totale paniek is een enkel ooggetuigenverslag bewaard gebleven, dat ons nu inzicht geeft in de omvang van het natuurgeweld.

In het boek en de tentoonstelling "Sterven in schoonheid" is echter niet die memorabele dag in oktober 79 het onderwerp. Die gebeurtenis is wel leidraad waar omheen een en ander is gezet en geschreven. Maar het gaat veeleer om wat er voorafging aan die dag. Door de vondsten gedaan tijdens opgravingen, die al in de 19e eeuw zijn begonnen, kan een goede indruk worden gegeven van de Romeinse beschaving op dat moment. Want Pompeï is nu een zeldzame plek waar de tijd is stil gezet en waar dus de cultuur niet door latere ontwikkelingen is vernietigd. Alle andere steden zijn verandert en mee gegaan in de tijd met verschillende zienswijzen en beleving. De tijd bleef stil staan op 25 oktober 79, de wijzers van de wereldklok wezen die dag aan als ijkpunt van de beschaving van dat moment. Over die schoonheid gaat het boek, die esthetiek maakt de tentoonstelling fraai aanschouwelijk.

In diverse bijdragen van ter zake kundigen beschrijft het boek de pracht van Pompeï waar kunst op elke straathoek kon worden aangetroffen. Men koesterde schoonheid in die dagen, het gaf een bepaalde status van leven aan. Kunst was ter verrijking van het aanzien en de positie. Kunst stond ten dienste van de opdrachtgever, maar bezat al wel de kracht om de beschouwer te emotioneren.

Door de opgravingen worden de huizen en gebouwen bloot gelegd en kan stukje bij beetje het leven van dat moment worden gereconstrueerd. De vondsten werden door de jaren heen gerubriceerd, beschreven en vastgelegd. Opvallend is dat welhaast nergens particulieren of schatgravers en goudzoekers de archeologische vindplaatsen hebben verstoord zodat er bijna niets ongewild vernietigd of bewust kwijt gemaakt is.

Pas later is het toerisme op gang gekomen en nog aldoor trekken Pompeï en Herculaneum duizenden mensen per jaar. Dat noopt tot het veilig stellen van de klassieke gebouwen en oude straten, want al die toeschouwers oefenen een enorme druk uit op de steden die daar bij lange na niet op berekend zijn. Om Pompeï en omstreken ook voor de toekomst en volgende generaties te behouden en zichtbaar te laten zijn is een conserveringsplan opgezet. Veel van de schatten zijn opgeslagen in musea en aldaar te bezichtigen. In de verwoeste steden zelf kan de toerist rondlopen en de sfeer proeven van de Romeinse schoonheid van weleer. In het boek wordt de lezer meegenomen in een fictieve rondleiding die kan gemaakt worden doordat opgravingen stratenplannen en huizenconstructies hebben zichtbaar gemaakt vanonder de soms wel 12 meter dikke laag gestolde lava.

Naar Assen zijn een groot aantal beelden en sieraden getransporteerd die normaal gesproken al een plek in een Italiaans museum waren toebedeeld. Aan de hand van die stukken kan de bezoeker van het Drents Museum zich vergapen aan al die door de eeuwen heen bewaard gebleven schoonheid. Want de lava en de as hebben het leven vernietigd maar de materiële zaken vrijwel ongeschonden gelaten. Algemeen bekend zijn de afgietsels van menselijke lichamen, personen die door de uitbarsting zijn overvallen en niet konden vluchten. In de laatste beweging zijn zij bevroren, mens zowel als dier en plant. Maar de stenen huizen, de marmeren beelden, de sieraden - eigenlijk al het uiterlijk vertoon - is onder de dikke laag versteende lava vrijwel ongeschonden bewaard gebleven. Zo kunnen wij nu getuige zijn van de schoonheid, maar ook de goed verzorgende staat waarmee de Pompejanen en de Herculaneeën zich omringden. Ondermeer de badhuizen, de sportscholen, de tempels, de theaters, het forum en de markthal straalden een hoogconjunctuur uit. De wanden van de gebouwen werden met aangename taferelen beschilderd. Beeldhouwwerken toonden volmaakte lichamen of althans de lijven zoals deze de schoonheid van dat moment uitstraalden. De gulden snede van de menselijke anatomie. Mozaïeken kregen een theatraal karakter mee. Alle elementen om de inwoners te behagen. En ons nu, amper 2000 jaar later, nog telkens bevalen en aanspreken.

Sterven in schoonheid. De wereld van Pompeï en Herculaneum. Diverse auteurs. Uitgave Drents Museum Assen / Waanders uitgevers Zwolle, 2022.

[jurjenkvanderhoek]

KRABBÉ OVERWINT OPGELEGDE BEPERKING

Gewend aan reizen om daardoor geïnspireerd te worden, landschappen ver weg en dichtbij. Verwend zijn eigenlijk om in de wereld beelden te mogen en kunnen ontdekken, in gedachten of bij schets te bewaren en thuis deze herinneringen uit te werken. Dat stopt opeens en hij valt uit zijn ritme van schilderen en van leven. Hij is uit zijn doen. Op het toneel en voor de film kan de veelzijdige kunstenaar als acteur in een rol onderduiken, niet zichzelf zijn maar de ander. Thuis in het atelier is Jeroen Krabbé nooit de ander, heeft alleen met zijn gedachten van het eigen doen en laten te stellen. Door dat vervelende virus echter, dat de wereld stil zet en het leven op de kop, is hij werkelijk teruggeworpen op zichzelf. Hij kan niet meer stiekem vanaf een script leven of zich verschuilen in filmische zoektochten naar collega’s in de kunst. Eenzaam en alleen zit hij er, fysiek afgesloten van de buitenwereld. Daar gaat dit verhaal over dat is ingegeven door het lezen en bekijken van de uitgave “Stilte, mijn atelier in lockdown”. Die van bovenaf opgelegde beperking steekt en wringt, het schuurt het vermogen te creëren.

Hoe zal de Italiaanse schilder Giorgio Morandi dat ervaren hebben, denk ik bij het bladeren door de uitgave en het lezen van de teksten daarin. Morandi legde zichzelf een quarantaine op, kwam zelden de deur uit en ging al helemaal niet op reis. Hij had genoeg aan en nam genoegen met de beschermde omgeving van zijn atelier. Daar was zijn inspiratie voorhanden in de schappen vol verzamelde potten, borden en vazen. Hij schilderde vrijwel alleen stillevens met over het algemeen dezelfde potjes, bordjes en vaasjes. Steeds opnieuw van een andere kant of met gewijzigd invallend licht. Door die beperktheid echter is zijn werk wel tot grote hoogte in kwaliteit en uitstraling gekomen, wereldberoemd. Maar Jeroen Krabbé ervaart de beperking als een handicap. Hij moet zijn vleugels kunnen uitstrekken om de wereld te verkennen, en daaruit inspiratie opdoen om de werken te maken die hij voorheen deed.

Bij jezelf zijn maar wel weg kunnen is een ander ding dan op jezelf zijn en nergens naartoe mogen. De opgelegde gebondenheid, de voorgeschreven beknotting weegt zwaarder dan een zelf in alle vrijheid opgedragen begrenzing. Krabbé werkt alleen op zichzelf in zijn atelier maar kan uitvliegen wanneer hij wil, met anderen spreken en overleggen zonder maat. Maar nu het niet anders kan en de deur gesloten moet blijven voelt het als een dwangbuis, een keurslijf en dat werkt nooit prettig, in geen enkel geval. In deze inperking beseft Krabbé des te beter de essentie van het leven. Want wat moet hij nu? Hij loopt stuk, maar raapt toch vol goede moed zijn delen bij elkaar.

Hij begint opnieuw op oude eerder door hem beschilderde doeken. Zijn vroegere gedachten krijgen een nieuwe betekenis. Hij recyclet als het ware zijn eigen kunst. Noodgedwongen, want in de lockdown kan Krabbé geen nieuwe doeken aanschaffen want alles zit immers op slot. Gelukkig heeft hij nog een voorraad door hemzelf afgekeurde doeken. Hij likt zijn wonden en gaat min of meer opgewekt door. Want eigenlijk betekent de lockdown dus een nieuw begin, een geluk bij een ongeluk. Zijn toets wordt losser, het verhaal gaat dieper. Raakt de kern van zijn wezen op dat moment. Ik zie de man in zijn werkplaats, veelal met lege doeken op statische ezels. De doeken smeken erom beschildert te worden lijkt het wel. De sfeer is geladen, want de zin is opeens verdwenen. Nieuwe moed moet in stilte worden gevonden. Gaandeweg wordt het grijze bestaan ingekleurd. Krijgen de doeken kleur, wordt de spanning doorbroken. Want je kunt wel bij de pakken blijven neerzetten, maar daar schiet geen mens iets mee op.

In de beperking, wanneer deze eenmaal is geaccepteerd als kwade noodzaak, vindt Krabbé voldoende vrijheid om in de kunst bij zichzelf te blijven. Op zelf onderzoek te gaan en te ontdekken wat de betekenis van deze periode voor zijn werk kan zijn. Hij kan en durft meer van zichzelf te laten zien, de beteugelde schilderijen hebben diepgang. In werkelijkheid een dubbele laag, want geschilderd over oude doeken. En in sommige composities is die geschiedenis en zijn die gedachten van toen nog zichtbaar in de schildering van nu. Maar ook in de abstractie is er een gelaagdheid. Krabbé schildert nog wel met een realistische toets, maar met een expressionistische ondertoon. Zijn werken komen dichter bij de mens, het ik, want de invloeden van buitenaf zijn verdwenen. Hier en nu kan hij zichzelf zijn. Voordien zou hem dat nooit gelukt zijn, maar in de lockdown moet hij wel wil hij verder en voort. In de stilte van het atelier en zijn omgeving kan hij bij zichzelf blijven, dat moet wel want er is niets anders. Het atelier is zijn landschap, de natuur van dat leven, de essentie van dit zijn.

Voor de uitgave, de catalogus bij de tentoonstelling in Museum de Fundatie, is zoon Jasper met vader Jeroen in gesprek gegaan. Zij delen de smart. Beide zijn mensenmensen, altijd onder de mensen. Het leven wordt bepaald door de ander, want de kunst is voor de massa. De zoektocht naar bepaalde kunstenaars moet uitgedragen. De gescripte rolprenten moeten de filmzalen in. De eigen communicatie, de pr, dient mensen te trekken. Het ego verdient applaus. Dus laten ze zich zien daar waar mensen zijn of toegang toe hebben. In het bevragen van zoon tot vader komt naar voren dat beide het er moeilijk mee hebben. Het is lastig zo niet onwerkbaar om in de verplichte stilte, de gedwongen afzondering, tot een toppunt te geraken. Maar niets is minder waar blijkt uit de afgedrukte werken in het boek. Het zijn veelzeggende composities waarvan de beelden zich afspelen binnen de muren van het atelier. Dat is zijn omgeving, door de kier van de deur kan hij nog de buitenwereld beschouwen maar dat is het dan.

De mannen hebben het over hun kunst in het algemeen, maar in het bijzonder over wat nog werkbaar is tijdens de lockdown. Het is een wonderlijke gave, dat schilderen in de kunst, want ondanks dat Krabbé niet meer weet wat hij moet en zal doen, komt hij tot emotioneel werk. We zien de man die het niet meer zo denkt te zien zitten in zijn atelier. Zeulend met, kijkend naar en voortdurend met een penseel in de hand. Wie is die figuur. Is het Krabbé zelf of is het zijn alter ego, de figurant in de film die "mijn atelier in lockdown” heet. Met dit werk doorbreekt hij zijn eigen stilte. Het kon weleens een breekpunt in zijn oeuvre zijn. Met de beperkte middelen en nauwelijks onderwerp komt hij tot een veelzeggende productie. Zoals Morandi zich door eigen toedoen liet beperken tot steeds dezelfde stillevens in een ander licht te zetten, zo heeft Krabbé zich moeten laten beperken tot de attributen in zijn atelier. Daarmee maakte hij stillevens, experimenteerde hij met vorm en kleur, lichtval en schaduwwerking.

Het boek is een document van een periode in veelzeggende beelden. Een documentaire met stille momenten, het ondergaan van een beperking. Maar je daar bovenuit werken met het enige wat voorhanden is als beeldend kunstenaar. Jouw gedachten vorm geven in verf op doek. De beperking heeft Krabbé goede dingen gebracht, zijn uitingen ogen wel opgeruimd en geven beeld aan op welke manier beperkt onbeperkt kan werken. Het portret dat zoon Jasper van zijn vader Jeroen maakte schetst het beeld van de man die volgens mij aan het begin van zijn opsluiting staat. Hij is zichtbaar verbolgen en overdenkt het doel en wat nog mogelijk is. De ernst is moedeloosheid. Maar eenmaal aan het werk komt de kleur in het leven terug. Daar getuigen de platen in het boek van. De magie van kunst.

Jeroen Krabbé. Stilte. Mijn atelier in Lockdown. Teksten Ralph Keuning en Jasper Krabbé. Fotografie Annemarieke van Drimmelen. Waanders Uitgevers / Museum de Fundatie, 2021.

[jurjenkvanderhoek]

IN TIME, OP TIJD OM KRAMERS' WERELD TE VERKENNEN

De tekening, het tekenen met potlood op papier, is in de kunst lange tijd een ondergeschoven kind geweest. Maar het kent een eeuwenoude geschiedenis en een grote variëteit aan verschijningsvormen. Tot laat in de 19e eeuw werd tekenen gezien als een schets of een studie om de compositie of onderdelen daarvan in de vingers te krijgen, voordat het echte werk als resultaat op doek geschilderd of in steen gehouwen kon worden. Maar na het interbellum is het kind uit de la gehaald en kreeg de tekening een welhaast volwaardige plaats binnen de beeldende kunst. Meerdere kunstenaars legden zich daarna toe op het tekenen en achtten deze techniek de belangrijkste discipline in hun oeuvre. Vooral met het gebruik van houtskool of pastelkrijt ben je namelijk één met het werk, er zit niets meer tussen, er is geen afstand. Hoe fijn kan dat zijn.

In de inleiding van de catalogus “Arno Kramer – IN TIME” beschrijft Carin Reinders dat “tekenen in vergelijk met het schilderen en beeldhouwen in de uitvoering en handelingen gevoeliger, intiemer lijkt, waarbij het proces van het maken ook anders ervaren kan worden dan bij een schilderij of beeldhouwwerk.” In dit boek wordt een groot deel van het oeuvre van de tekenaar uit de doeken gedaan. Meerdere schrijvers schrijven over Kramer, over zijn werk, over zijn doen en laten, het hoe en waarom. En Kramer schrijft bij zijn tekenen. In zijn kunst versmelten taal en beeld, komen figuratie en abstractie samen. Hij gebruikt de realiteit als middel om non-figuratieve verbeeldingen te maken. De gestalte van een dier of mens is geen hert, wolf, zwaan of konijn en geen lichaam of lijf, maar het is een vlak in het veld van de uitbeelding. Het is een vorm als silhouet, een nabeeld van wat gezien is.

Het schrift kan in dat afstand nemen van de werkelijkheid de realiteit terughalen. De realiteit zoals Kramer deze op een moment heeft ervaren. Want zoals hij dat in zijn tekenen ook niet doet beschrijft hij nooit letterlijk de werkelijkheid. Het is altijd een afgietsel, een uittreksel. Een model om de wereld te duiden, een samenvatting van hoe het in zijn brein werkt. Naast de soms monumentaal ofwel museaal grote tekeningen op papier of rechtstreeks tegen de muur maakt hij gedichten. In de poëzie kan hij dat kwijt wat in getekende beeltenis minder goed tot uiting komt, het geschreven beeld zegt dan meer dan duizend potloodlijnen of krijtvegen. In het ondoorgrondelijke vindt Kramer reden om dingen in taal te vatten. Het beeld is daarbij ook de taal die de tekenaar spreekt. Want Kramer is tweetalig, hij spreekt in woorden en in beelden.

In het boek neemt Arno Kramer mij mee op reis door zijn wereld. Afzonderlijke tekeningen staan er in afgedrukt, maar ook een samenspel van beelden tijdens een tentoonstelling. Zo werken de uitdrukkingen op elkaar in, krijgt het samenspel een verhaal. In de individuele composities kan ik mijn eigen ervaring van het leven en de wereld zetten. Soms lijken ze verre van mijn beleving te staan, maar ga ik deze op details determineren dan passen waarneming en idee als puzzelstukken in mijn zijn. Het is geen zaak de werkelijkheid in het beeld te zoeken, want deze is niet wat het lijkt te zijn. Het is de geografie van zijn eigen landkaart, de topografie van zijn persoonlijke zijn. Om dit in mijn eigen grond te kunnen ingraven, moet ik de basis van het uiten doorgronden. Dat is kijken om te kunnen zien. Bestuderen van lijn en vlak.

De schrijvers in het platenboek IN TIME helpen me erbij om de mens Arno Kramer te lokaliseren. Wat is zijn plaats in de kunst, wat is zijn plek in mijn wereld. Eigenlijk zal de kunst voor zichzelf spreken en wil ik die extra ballast niet. De tekeningen duiden zichzelf en hebben geen rugzak nodig. Maar toch kan een kleine zet in de goede richting een juiste beschouwing opleveren. De schrijvers leiden mij in de geheimen van het tekenen, de magie van de potloodlijn op het papier. En schrijven mij voor het mysterie van de kunstenaar; hoe hij tot beelden komt, wat zijn inspiratie is, waarom hij pas iets doet wanneer hij er behoefte toe heeft. Hij dwingt niets af en laat het gewoon gebeuren, zo spontaan moet ook ik de tekeningen tegemoet treden. De vormgeving dwingt mij niet om te begrijpen, maar door te kijken en te zien ontstaat als vanzelf een tastbare opmaak.

“Steeds is het zoeken naar een voor hem esthetische balans tussen het organische en het anorganische”, schrijft Diana Wind. “Nooit om esthetisch te behagen, want daarvoor zit er teveel weerstand in zijn werk, maar meer om te zoeken naar volkomen oorspronkelijkheid.” Het is voor mij een handreiking zijn kunst te verklaren, een motivering te vinden om te blijven kijken. Brian Fay brengt meer helderheid: “Arno Kramers tekeningen hebben een dwingende energie en rusteloze nieuwsgierigheid. Zijn zeer welbespraakte en prachtig beschrijvende lijn is voortdurend in beweging, zoekt, verzamelt, leidt, suggereert, komt tevoorschijn als levendige entiteit; lijnen worden hoofden, bomen, lichamen, vogels, geometrische vormen, rasters en woorden.” (…) “Door hun open en raadselachtige composities nodigen zijn tekeningen ons uit om door te brengen in hun picturale ruimte en door middel van hun uitnodiging maken Arno Kramers tekeningen nieuwe betekenissen, ze maken werelden.”

En ja, dit boek, deze uitgave nodigt mij uit mijn inzicht te vormen in de mysterieuze wereld van deze tekenaar. Even duister en ongrijpbaar als de werkelijkheid is. In de ongekleurde notities schept hij soms een kleine speling der natuur, een tint rood of blauw licht op. Een kleurstaal langs de rand. Een commentaar langs de lijn. De wereld gezien door de blik van Kramer is soms grimmig en koud wanneer het de mensheid en haar inbreng betreft, maar speels en kinderlijk vrolijk als het de natuur betreft. Deze kunst balanceert op de smalle rand tussen werkelijkheid en fantasie, waar het gewicht op de schaal van de verbeelding drukt. “Elke tekening moet voor Kramer voor hemzelf iets nieuws, iets verrassends bevatten”, lees ik. In die zoektocht naar figuratieve elementen en meer abstractere vormen raak ik weleens het spoor bijster, maar altijd neemt Kramer me weer bij de hand om een uitweg uit de dwaaltuin te vinden.

IN TIME, tekeningen van Arno Kramer. Teksten Remco Ekkers, Brian Fey, Oek de Jong, Una McCarthy, Carin Reinders, Diana Wind. Gedichten Arno Kramer. Verschenen naar aanleiding van de tentoonstelling in Museum CODA Apeldoorn en de Limerick City Gallery of Art Ierland. Uitgave Waanders Uitgevers, 2022.

Arno Kramer - In Time - Waanders Uitgevers

[jurjenkvanderhoek]

COLLECTIE NARDINC IN SINGER LAREN: DE SOM DER DELEN

Kunstmusea bestaan bij de gratie van particuliere verzamelaars. Van hen die uit passie voor de kunst een eigen collectie opbouwen. Uit een dergelijke collectie wordt dan wel eens een museum gesticht. Vooral omdat de verzamelaar de volgens een voor hem en/of haar stramien opgebouwde collectie bijeen wil houden. Bij leven wil de collectioneur er zeker van zijn dat na zijn en/of haar dood de collectie niet zal uiteen vallen en verbrokkelen. Men heeft een leven lang een voorname reeks aan kunst bijeen gebracht dat past in een voorkeur en emotie, dat het jammer is dat deze beleidslijn wordt doorbroken na dat bestaan.

Ook worden wel delen van verzamelingen aan verschillende musea geschonken. Wanneer de stroming of de stijl aansluit bij de collectie van die bepaalde musea. Een museum kan dus ontstaan uit een verzameling. Daarvan zijn diverse voorbeelden rondom. Het Museum Singer Laren is zo'n voorbeeld. Het is ontstaan uit het bezit van het Amerikaanse echtpaar William Henry Singer jr. en Anna Singer-Brugh. In hun Larense villa De Wilde Zwanen zijn zij meer dan een eeuw geleden begonnen met het verzamelen van kunst. Franse schilders van Barbizon, de Haagse School, Amsterdamse impressionisten en de schilders van Laren.

De werken kregen in 1956 onderdak in het door Anna Singer geopende Singer Museum, ter nagedachtenis aan haar echtgenoot. De geschiedenis herhaalt zich wanneer het kunstminnend echtpaar Jaap en Els Blokker rond 1980 in een Larense villa hun verzameling kunst beginnen. Wanneer Jaap Blokker in 2011 komt te overlijden schenkt Els een 7 tal jaren later de volledige collectie aan Singer Laren, omdat het goed aansluit bij de bestaande collectie waaruit het museum destijds is ontstaan.

Richtte het echtpaar Singer zich in hun verzamelen vooral op de impressionisten, de Blokkers concentreerden zich op de daaropvolgende avant-garde en dan met name de Nederlandse modernisten. Voor het werk van Jan Sluijters hebben zij bijzondere interesse en leggen relaties met zijn tijdgenoten. De zogenoemde Collectie Nardinc, genoemd naar villa 'Huize Nardinclant' die het echtpaar in 1990 betrekt,  heeft een focus op het modernisme in eigen land. Ook Singer Laren richt zich daar meer en meer op om het beeld van de kunst in de eerste helft van de twintigste eeuw compleet te krijgen binnen het museum.

Het niveau van Nardinc, de collectie van het echtpaar Blokker, is evenwaardig aan het beste van Singer. Zo ontstaat bij samenvoeging een som-der-deleneffect. Volgens museumdirecteur Jan Rudolph de Lorm is het hiermee mogelijk "om de geboorte en bloei van het Nederlands impressionisme en modernisme permanent op het hoogste niveau te tonen. Singer Laren is daarvoor bij uitstek de geschikte plek, omdat veel van de kunstenaars in kwestie op de heilige grond van Laren en Blaricum gewerkt hebben." De Lorm schrijft dit in het voorwoord 'Singer en Nardinc, een som der delen' op het boek dat uitgegeven is bij de tentoonstelling "Sluijters en de modernen". In deze tentoonstelling wordt eerstens de Collectie Nardinc voor het voetlicht gebracht, later zullen beide collecties gezamenlijk nader worden belicht. Speciaal voor de Nardinc verzameling is aan het bestaande museumgebouw een nieuwe vleugel toegevoegd naar het ontwerp van Bedaux de Brouwer Architecten.

De uitgave van het Singer Laren in samenwerking met Waanders Uitgevers te Zwolle toont en beschrijft de geschonken kunstwerken. De geschiedenis en het tot stand komen, het waarom en hoe, van de verzameling wordt nader omschreven. Het zou allemaal begonnen zijn bij de ontdekking van een onbekende Rembrandt op een Londense rommelmarkt. Het schilderijtje op paneel met een kop van een oude man met baard in een mystieke lichtbundel blijkt door onderzoek van een leerling of navolger van Rembrandt te zijn. Na dit eerste avontuur worden veel tentoonstellingen, musea en veilingen bezocht door het echtpaar Blokker.

De eerste twee kunstwerken waar de verzameling echt mee is gestart zijn een pasteltekening van een jonge vrouw voor de spiegel van Leo Gestel en een sombere aquarel van Suze Robertson. Dit laatste werk wordt al snel weer van de hand gedaan voor lichter en moderner werk. Geeft Jaap de voorkeur aan traditionele en realistische voorstellingen van 18e en 19e eeuwse schilderijen van de Romantische School, Els is op zoek naar meer spanning in de verzameling. Haar passie gaat uit naar de moderne kunst en wil in die richting gericht verzamelen.  Kenmerkend voor veel werken in de collectie zijn de vrolijke en uitbundige onderwerpen, vaak in felle en contrastrijke kleuren. Het gevoel dat een werk opwekt bij deze verzamelaars is een belangrijke graadmeter het te kopen. Het echtpaar Blokker wil vrolijk en enthousiast worden van de kunstwerken die hun leefomgeving zullen verrijken. Door delen van de collectie, hun geliefde kunstwerken, regelmatig uit te lenen aan musea hopen zij dat anderen er evenzo van kunnen genieten.

De collectie weerspiegelt het enthousiasme en de passie waarmee Jaap en Els Blokker hebben verzameld. Conservator Roby Boes: "Een verscheidenheid aan uitbundige voorstellingen die zijn geschilderd vanuit het gevoel, met felle kleuren en losse penseeltoetsen, waar het schilderplezier van de doeken afspat. De schoonheid en lichtheid van het leven komen in allerlei facetten voorbij: van stralende luministische landschappen, fleurige bloemenpracht en swingende expressieve danseressen tot krachtige, kleurrijke portretten." De verzameling is dan ook een lust voor het oog. Het boek daarbij is een feest om door te nemen. Geïnformeerd door de interessante en speelse teksten en geanimeerd door de vele reproducties van werken uit de collectie. De uitgave is een visitekaartje om de werken live in het museum te gaan bekijken.

Het modernisme van Jan Sluijters en zijn tijdgenoten wordt in het boek toegelicht door kunsthistoricus Caroline Roodenburg-Schadd. Aan de hand van hoogtepunten uit de Collectie Nardinc beschrijft zij de ontwikkeling van het Nederlands modernisme. De kern van de collectie vormen de ruim veertig werken van Sluijters. Daarnaast maken de meer dan zeventig werken van tijdgenoten het plaatje van het modernisme binnen onze landsgrenzen vrijwel compleet. Het geeft echter geen representatief kunsthistorisch beeld, want bijvoorbeeld het abstracte spoor van het modernisme is niet gevolgd. Roodenburg schrijft in haar verhaal over de tentoonstellingen en de kunstenaarsverenigingen. Het is een verkort maar desondanks toch gedetailleerd inzicht in de kunstgeschiedenis van de eerste helft van de 20e eeuw.

Ook voor het boek geldt dat het geheel meer is dan de som der delen. Dat 1 + 1 meer is dan twee en 2 + 2 als uitkomst 5 heeft. Want de door de conservatoren Boes en haar collega Anne van Lienden opgestelde teksten over de kunstenaars in en hun werken uit de Collectie Nardinc maakt van de uitgave een bijzonder naslagwerk. Van Else Berg tot Carel Willink via Toon Kelder, en van Charley Toorop terug naar Johan van Hell langs Charlotte van Pallandt. Omdat de collectie bijzondere aandacht heeft voor Jan Sluijters wordt zijn werk op meerdere vlakken aangestipt, namelijk de tijd in Parijs, het landschap, als portrettist, het naakt en de abstractie.

Henk van Os tot slot schreef een essay over “Avond” (voor de werkstaking) van de nestor van het Nederlandse modernisme Jan Toorop. Het schilderij, in de stijl van het pointillisme maar met een vrijere stippeltechniek, heeft een dramatische voorstelling als onderwerp. Het beeld van een echtpaar dat in bittere armoede de gevolgen vreest van een op handen zijnde mijnwerkersstaking is meelijwekkend. Hoewel Toorop het paar plaatste in een magistraal avondlicht staat de wanhoop de figuren zichtbaar tot aan de lippen. Het is een sleutelwerk in de Collectie Nardinc en dus nu in het Singer Laren.

Sluijters en de modernen, publicatie ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling in Museum Singer Laren. Waanders Uitgevers, 2022.

https://www.waanders.nl/nl/sluijters-en-de-modernen.html

[garadinervi]

From: Carel Visser: grafiek / prints, Edited by Joost Bergman, Waanders Uitgevers, Zwolle, 2019

[jurjenkvanderhoek]

DE NIEUWE WERELD VAN RICHARD VAN DEN DOOL FASCINEERT

Achter gesloten deuren kunnen mooie dingen ontstaan. In het verborgene groeien geheimen. Afgezonderd van de stromingen laat de eigen stijl zich ontwikkelen. De kleine zijtak van de grote rivier zoekt een eigen weg, maakt zichzelf een bedding. Maar helemaal van alle invloeden vrij kan iemand niet zijn. De smalle waterweg is gevoed door de brede stroom. Op een onbewoond eiland word je nog geleefd, terwijl je van de wereld niets afweet. Maar doordat Richard van den Dool in zijn loopbaan als kunstenaar nauwelijks met zijn werk naar buiten is getreden, heeft het zich kunnen ontwikkelen tot de bijzondere stijl die dit nu bezit.

De deuren bleven natuurlijk niet altijd gesloten en de kunstenaar heeft geen oogkleppen op. Wat er in de kunstwereld om hem heen gebeurd laat hem niet koud, maar in zijn eigen werken klinkt het nauwelijks door. Dat werk valt te omschrijven als abstract maar geeft toch ook de realiteit werkelijk weer. Met de neus op de feiten, op microniveau de wereld beschouwend, steekt de omgeving zo in elkaar zoals Van den Dool deze weergeeft. De ene keer ligt het landschap er bij door met de ogen van de kunstenaar te kijken. Een ander moment verdrink ik in vorm en kleur en doe meer positieve moeite om de werkelijkheid te herkennen.

In de kunst van Richard van den Dool valt de werkelijkheid in delen uit elkaar, als een spiegel die in gruzelementen op de grond valt wanneer ik het van de kaptafel stoot. Iedere scherf heeft een eigen karakter en maakt geen deel meer uit van het geheel. Van den Dool veegt de brokstukken bij elkaar en lijmt het kapotte zo goed en zo kwaad als dat gaat compleet. Niet ieder onderdeel komt op dezelfde plek terug, maar de puzzel past wel precies. Er blijft niets over en achter. De snippers en flarden maken een nieuw beeld, een wereld die lijkt de onze te zijn maar boven de werkelijkheid zweeft. Het geeft herkenning maar is een abstract gevoel bij het zichtbare. Niet te plaatsen in de werkelijkheid, maar toch de waarheid benadrukkend. Een andere waarheid, die soms wel mooier oogt dan de werkelijkheid. De landschappen van Van den Dool zijn universeel, van overal en nergens. Breed inzetbaar op elk uitzicht. Met een sprankelende beeld opbouw, ieder werk is een genot voor de ogen.

"Zijn schilderijen laten zich het best omschrijven als landschappen die niet bestaan", lees ik in de uitgave bij de tentoonstelling in het Dordrechts Museum. "Luchtspiegelingen op het grensvlak van realiteit en verbeelding", gaat conservator Peter Schoon verder in zijn voorwoord. Het is het gevolg van jaren schilderen in zijn atelier en het nauwelijks nooit met zijn werk naar buiten treden. Nu gaan de deuren open en verschijnen tot hier onontdekte schoonheden. Eerder in 1996 al had het museum van Dordrecht het voorrecht zijn werk bij uitzondering te mogen tonen. Daarna trok Van den Dool zich terug als heremiet in zijn schulp en blijft het lange tijd stil. De kunstenaar voelt geen behoefte met zijn werk naar buiten te treden, enkele uitstappen daar gelaten. Maar als mens is hij absoluut niet onzichtbaar – hij geeft advies bij en richt tentoonstellingen in en is een gepassioneerd kunstverzamelaar. Pas in 2020 is de tijd rijp de abstracte landschappen te tonen in het noordelijk gelegen Oranjewoud: Museum Belvédère. Dan wordt duidelijk welke vruchtbare periode Richard van den Dool in de beschermde omgeving van zijn eigen atelier heeft doorgemaakt.

In het boek dat de naam van de kunstenaar draagt is naast het vele werk dat wordt getoond een relatief kleine ruimte gelaten voor een tekst van kunsthistoricus Gerrit Willems. Het is daarom en om die reden een echt kunstboek te noemen. Een uitgave die heel goed met weinig woorden toe kan. De reproducties van de schilderijen spreken ruimschoots voor zichzelf, daar is geen uitleg bij nodig. Toch is Willems in gesprek gegaan met Van den Dool om duidelijkheid te scheppen in zijn wereld die welhaast een paradijs mag heten. Achter de muur van geen behoefte hebben aan publiekelijk vertoon groeien sappige vruchten aan bomen van niet ontdekte soort. Nu de poort opengaat barst de schoonheid welhaast uit de voegen. De ogen dwalen over de huid van de schildering, absorberen de kleuren die zich beperken tot geel, blauw, groen en iets van wit. Maar dan wel in diverse nuances. Dit gematigde palet maakt toch een sprankelende weergave mogelijk waarin de tint roze voortdurend ruimte krijgt.

Een fragment van de tekst van kunstjournalist Gijsbert van der Wal, die hij schreef voor de hierboven genoemde tentoonstelling in Belvédère, maakt verhalend het plaatje rond. Een korte zienswijze, min of meer een opbouwende kritiek. En dan vergeet ik nog de twee gedichten die vriend Jan Eijkelboom schreef bij en opdroeg aan het werk van Van den Dool. Net als de dichter woorden en zinnen noteert bij de zichtbaarheid registreert de schilder thema’s en onderwerpen langs het levenspad. En dan vooral motieven in en uit de natuur, want deze verveelt hem nooit – al een leven lang ziet hij daarin steeds andere en vallen hem nieuwe dingen op. Patronen in de tuin, waar het zonlicht speelt met bomen en struiken. De wind zacht aan bladeren trekt. Spiegelingen op het water van de gracht, die stroomschema’s en abstracte figuren vormen. Van den Dool dicht met verf om zijn passie uit te drukken.

Schetsen doet Van de Dool niet ter plaatse, foto’s maken wel. Maar de sfeer slaat hij op in zijn geheugen. Daar kan hij in het atelier mee aan het werk. Met vorm en kleur zoekt hij naar harmonie en balans, maar om spanning te houden mag er ook weleens geen evenwicht zijn, er iets in de compositie zijn wat de boel verstoort. Het schilderij moet over de randen doorgaan, vindt Van den Dool. Het schilderij is een fragment uit de zichtbaarheid. Zijn beeld moet in het voorbijgaan gezien zijn. Maar niet vluchtig, het moet de aandacht vasthouden. De ogen moeten er over kunnen dwalen voordat de blik het beeld begrijpt. Uit dat beeld doemen plantendelen op of spiegelingen, struiken in de tuin, reflecties van de omgeving op water. Landschappen van de geest, een nieuwe werkelijkheid als afgeleide van en verwijzing naar wat gezien is.

“Wat ik maak zijn landschappen die niet bestaan. Wat ik maak is niet de werkelijkheid”, laat Van den Dool door Willems uit zijn mond optekenen. “Ik hoop dat wie er langer naar kijkt in die nieuwe wereld gezogen wordt. En dat het je niet verveelt, dat je steeds iets nieuws ziet of elke keer iets anders.” In het gesprek heeft de schilder het voornamelijk over zijn manier van werken, over gebruikte technieken en de weg die hij ging om zover te komen als dat hij nu in de kunst is. Min of meer als een biografie en een inleiding op het getoonde werk. Dat werk waarin ik me in het boek kan onderdompelen als in een warm bad. Een klein deel daarvan mocht ik een paar jaar geleden zien in Museum Belvédère, en inderdaad hypnotiseerde die nieuwe wereld me. Het boeide me dermate dat ik wel moest blijven kijken.

Zo blader ik het boek ook door. Iedere compositie heeft iets magisch, vooral wanneer de figuratie vrijwel is uitgebannen en enkel de kleur als vormmaker opspeelt. Die abstractie geeft openheid. Het betekent een transparante manier van kijken. “De schilderingen hebben de kracht van een herinnering of droom”, merkt Gijsbert van der Wal op. “Je beleeft ze als sterke, intense beelden.” Maar beschrijven kun je ze nauwelijks, omdat ze in herinnering toch niet zo duidelijk beklijven. Het beeld toch een andere klank in mijn gedachten geeft. Ze verdienen dan ook geen beschrijving, ze spreken voor zichzelf en moeten gezien worden. Het is een waardevol boek derhalve, met werk van iemand die te lang in de schaduw van de kunstwereld is gebleven. Met plezier blader ik het door en nog eens, en krijgt het een ereplaats in mijn boekenkast.

Richard van den Dool, schilderijen. Teksten Gerrit Willems en Gijsbert van der Wal. Voorwoord Peter Schoon. Poëzie Jan Eijkelboom. Uitgave Dordrechts Museum / Waanders uitgevers Zwolle, 2022.

https://www.waanders.nl/nl/richard-van-den-dool-schilderijen.html

[jurjenkvanderhoek]

VROUWENPALET: DE STRIJD TUSSEN VRIJEN EN WERKEN

De vrouw als kunstenaar. Dat is tegenwoordig geen bijzonderheid. De vrouwelijke artiest krijgt vandaag de dag even zoveel waardering als de mannelijke kunstenaar. Er is een tijd geweest dat dit anders was. Was ver voor nu de vrouw in de kunst onder meer ter lust en vermaak van de mannen. Kwamen de vrouwelijke vormen sierlijk uit op schilderijen en in beeldhouwwerken, althans naar de maatstaven van de tijd waarin deze kunst wed gemaakt. Na de fin de siècle en met de feministische golf kwam daar verandering in. Maar dat is geen eenvoudige cultuuromslag en verandering van mannelijke mentaliteit geweest. Nog lang bleef de vrouw ondergeschikt aan de man. Mocht zij bijvoorbeeld geen lesnemen aan een kunstacademie, kon alleen kennis opdoen door particuliere cursussen te volgen bij mannelijke kunstenaars aan huis. En mocht ze dan eindelijk naar de academie, dan was het vormen naar naaktmodel uit de boze. De vrouwelijke kunstenaar moest zich maar vermaken met het stilleven, het landschap of het portret. De laatdunkende houding van mannelijke collega’s en kritische recensenten is gelukkig verleden tijd. De goeden niet te na gesproken.

Tijdens de belle époque beleeft de kunst in het algemeen een omslag. Het is de tijd van welvaart, groei en verandering. Er worden nieuwe uitvindingen gedaan en de arbeidsomstandigheden verbeteren. Er worden door kunstenaars op een eigenzinnige manier nieuwe kunstvormen ontwikkeld. Men schopt aan tegen de bestaande gezapigheid, de zakelijke werkelijkheid in de kunst, en verzet zich door te werken naar gevoel. Niet de realistische herkenbaarheid staat voorop, maar de emotionele waarheid. Het abstracte componeren maakt een plek, de werkelijkheid krijgt een andere betekenis. Nog wel wordt door kunstenaars de zichtbaarheid nagestreefd, maar dan gevormd naar eigen inzicht. Niet zoals de omgeving er bijligt waar wij allen getuige van zijn, maar zoals de kunstenaar die omgeving ziet en dat op ons wil overbrengen. Heilige huisjes gaan daarmee omver, het is een soort van moderne beeldenstorm.

De eeuwwisseling is niet alleen voedingsbodem voor tegendraadse stromingen, maar laat ook sociaal en politiek gezien veranderingen groeien en bloeien. Daar is de emancipatie van de vrouw een voorbeeld van. Door de strijd kwam er onder meer passief en actief stemrecht voor de vrouw. Beheerste de man voordien de beurs van de vrouw, langzaamaan kon zij over zichzelf beslissen zonder toestemming te vragen aan hem. Ook in de kunst sijpelde deze onafhankelijkheid binnen. Was de kunst eerst alleen als creatieve vrijetijdsbesteding weggelegd voor de vrouw; met het tekenen en schilderen, het spelen op de piano en het schrijven van korte verhalen zou zij een meer aantrekkelijke huwelijkspartner zijn. Dat de vrouw aangaf de kunst als broodwinning te willen aanhangen bleef lange tijd ongepast.

En had de vrouw zich dan op eigen kracht neergezet als professioneel kunstenaar en liet ze haar werk zien tijdens tentoonstellingen, waren de meeste recensenten daarover niet mild. Werd het werk van de vrouwelijke kunstenaars nauwelijks bekeken en genoemd, want het werk van de mannelijke kunstenaars werd meer belangrijk geacht. Maar moest het dan toch beoordeeld worden, werd het met elkaar vergeleken – er bestond mannelijke en vrouwelijke kunst, in het begin. Het was niet eenvoudig van dat vooroordeel af te komen. Ook nu nog wordt er verschil gemaakt. Worden musea er op gekapitteld dat ze (te) weinig vrouwen in hun tentoonstellingsbeleid zouden verwerken. Net alsof het in de eerste plaats niet gaat om de kwaliteit van het werk.

In het boek “Vrouwenpalet” komen een 24-tal vrouwelijke kunstenaars ter sprake. Zij hebben ieder een bondige biografie, want de ondertitel van de uitgave is “haar kunst, haar verhaal”. Ook worden er vele voorbeelden van kunstwerken gegeven, want het boek is de catalogus bij de tentoonstelling onder dezelfde titel bij Museum Drachten en Museum De Wieger. Eigenlijk zijn deze vrouwen, en enkele andere die niet in het boek worden genoemd, de pleitbezorgers van de werkende vrouw in de kunst. Zij hebben zich opgewerkt tot volwaardige kunstenmakers op eenzelfde peil als hun mannelijke collega’s. Door de tijd dat zij hun passie doorzetten bewoog de kunstwereld mee, zagen de critici de noodzaak van een gelijke beoordeling in.

De vrouwelijke kunstenaars in het boek stonden voor keuzes in het leven. Een groot dilemma was het zich al dan niet verbinden aan een partner. De liefde kon de kunst in de weg staan. Want, kwamen er kinderen, dan was de opvoeding en de huishouding taak van de vrouw. Het bleek een strijd tussen vrijen en werken, omdat men geen twee heren kan dienen. Toch wisten de beschreven kunstenaars daar een modus in te vinden. Trouwden, maar scheiden snel weer. Of hielden het op los-vaste relaties. Of gingen een eigen weg zonder inmenging van een jaloerse man – de vrouw zou maar meer succes hebben in de kunst.

De vrouwen in het boek stammen over het algemeen alle uit een gegoede familie. Van adel, of vader is succesvol als bijvoorbeeld koopman. Daarom kunnen zij kiezen voor het vak van kunstenaar, omdat ze niet al jong mee moeten zorgen voor het spekken van de beurs. In de minder bedeelde families is brood op de plank de eerste levensbehoefte, maar de familie op stand heeft deze zorg minder of helemaal niet. De ouders van de dames stimuleren hun keuze, omdat zij het creatieve en kunstzinnige talent onderkennen. Hoewel de buitenwereld het hen wel moeilijk maakt, geeft het gezin de vrouw toch de ruimte en de vrijheid zich te bekwamen in de beeldende kunst.

“Vrouwenpalet” is een uitgave die recht doet aan de vrouwen die van 1900 tot 1950 leefden voor de kunst. Niet alle komen aan bod, want het blijkt toch een grote groep te zijn die floreerde naast en infiltreerde in het mannenbolwerk dat de kunst lang is gebleven. Het is een fraai vorm gegeven boek dat recht doet aan de zelfbewuste uitingen, het temperament en de onafhankelijkheid van bekrompen vooroordelen. Het boek geeft een podium aan 24 vrouwelijke kunstenaars die de eerste helft van de 20e eeuw kleur gaven met hun aan mannen ‘tegengestelde’ kunst. Deze vooruitstrevende vrouwen laten door hun levenswandel zien dat de kunstwereld niet alleen een zaak van mannen is. De vrouwelijke kijk op de zaken is van wezenlijk belang voor de totale plaat, voor de kunst als geheel. Er bestaat geen mannelijke of vrouwelijke kunst. Het is allemaal kunst. Eigenlijk heb je als kunstenaar sowieso de vrouwelijke intuïtie nodig. Vanuit het gevoel werken, dat is wat kunst moet hebben.

Voor het boek zijn een groot aantal schrijvers in de pen geklommen. Uit het colofon blijkt dat dit alleen maar vrouwen zijn, op die enkele mannelijke schrijver en de vormgever na. De fotografen zijn als man dan wel weer in de meerderheid. Maar, zal het zo zijn dat vrouwen zich het best laten omschrijven door vrouwen. Dat diepere lagen in hun geest enkel door mensen van een gelijk geslacht kunnen worden aangeboord. Het kan zo zijn, feit blijft dat het een bijzonder informatieve uitgave is geworden. Het geeft een voorstelling van de positie van vrouwelijke kunstenaars. Wat waren de (on)mogelijkheden, welke keuzes moesten zij maken en welke wegen hebben zij vrijgemaakt voor generaties na hen. Het boek geeft dat weer en maakt daar beeld van.

VROUWENPALET, haar kunst, haar verhaal, 1900-1950. Diverse auteurs onder coördinatie van Karlijn de Jong. Gezamenlijke uitgave van Museum Dr8888 (Drachten) en Museum De Wieger (Deurne) bij Waanders Uitgevers (Zwolle), 2022.

https://vrouwenpalet.nl/